Toshkent farmatsevtika instituti ijtimoiy fanlar kafedrasi

 
O‗zbekistonda davlat va jamiyat qurilishiga doir g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlarning 
rivojlanish bosqichlari. 
 
        Insonning  o‗zligini,  dunyoda  tutgan  o‗rni  va  istiqbolini  anglashga  bo‗lgan  ehtiyoj  natijasida  rivoj 
topgan  mafkuralar  tarixiy  tarakqiyot  davomida  va  bir-biriga  zid  bo‗lgan  manfaatlar  ta‘sirida  muayyan 
ijtimoiy  qatlamlar,  davlatlarning  boshqalar  ustidan  hukmronligini  asoslovchi,  uni  ta‘minlashga  xizmat 
qiluvchi axamiyat kasb etdi. 

---

70 
 
Ijtimoiy-siesiy,  madaniy  -  ma‘rifiy,  ilmiy  -  texnik  aloqalarning  kengayishi  va  chuqurlashi 
sharoitida bunday mafkura shakllari g‗oyaviy kurashning keskinlashuvi, global xarakter kasb etishiga va 
dunyonish mafkuraviy manzarasining yangi sifatiy holatiga olib keldi. 
Bugungi  kunda  aksariyat  davlatlarning  mafkurasi  umuminsoniy  qadri-yatlar  va  demokratik 
tamoyillarga  asoslansa-da,  moxiyat  e‘tibori  bilan  insoniyat  istiqbolini  belgilashda  universallikka 
da‘vogarlik qilayotgan, etnik, kupkonfessional xarakterga ega bo‗lgan mafkura shakllarining o‗ziga xos 
ierarxiyasi  yuzaga  kelmoqda.  Bu  til,  madaniyat,  urf-odat,  an‘analarning  ta‘sirchan  kuchi,  inson 
hayotidagi o‗rni va ahamiyati bilan belgilanadi. 
Biz        I.A.Karimov        asarlaridagi        metodolo  a  va  oxir-oqibatda  insoniyatning  yagona  birlik 
sifatida erkin taraqqiy qilishiga katta xavf tugdiruvchi mafkura shakllaridan biri bo‗lgan shovinizmning 
g‗ayriilmiy  va  g‗ayriinsoniy  xarakteri,  uning  tarixiy  ildizlari,  yangidan  jonlanishini  keltirib 
chiqarayotgan  sabablarni  taxlil  kilamiz.  SHovinizmning  xavfi  bunday  pozitsiyada  turgan  kuchlarning 
axborot  orkali  tazyiq  ko‗rsatish  imkoniyatlarining  kengligi,  geosiyosiy  maqsadlarga  erishshish  yo‗lida 
foydalanayotgan g‗oyaviy ta‘sir utkazish vosita va mexanizmlarining xilma-xilligi bilan belgilanadi. 
Xususan,   mamlakatimizga  nisbatan o‗tish davridagi  ijtimoiy-iqtisodiy kiyiichiliklarni  bo‗rttirib 
ko‗rsatish orqali aholining mavjud holatdan noroziligini uygotish yo‗li bilan siyosiy beqarorlikni keltirib 
chikarish va  mintaqa  davlatlari  o‗rtasida  turli    ziddiyatlarni   yuzaga  keltirishga  urinishlarda,   «bo‗lib 
tashla    va  hukmronlik  qil»  degan  g‗arazli  geosiesiy  tamoyilga  amal  qilinayotgani  ko‗rsatib  berilgan. 
Bunda  mintaqada  gegemonlikka  davogar  bo‗lgan  mamlakat  borligini  asoslash,  ta‘bir  joiz  bo‗lsa. 
shunday  davlat  obrazini  yaratish  yo‗lida  ham  jiddiy  xarakatlar  qilinmoqda.  Bunday  «obraz»larning 
yaratilish millatlar va davlatlararo munosabatlarda nizoli vaziyatlarni yuzaga keltirgan. Hozirda bunday 
«obraz»larning yaratilishi natijasida mamlakatlarning iqtisodiy, ma‘naviy-intellektual salohiyati jamiyat 
taraqqiyotini  ta‘minlash  o‗rniga  ana  shu  «obraz»  ta‘sirining  oldini  olishga  yo‗naltirilmokda.  Natijada 
asosiy  maqsadga  -  muayyan  davlatni  zaiflashtirish  orqali  o‗z  ittifokchisiga  aylantirishga  xarakat 
kilinmokda. 
«Imtiyozli  hamkor»ni  belgilash  muayyan  mintaqada  razryadli  geostrategik  manfaatlarni  amalga 
oshirishga xizmat qiladigan yana bir tamoyil xisoblanadi. 
Diniy, milliy birlik, madaniy yaqinlik, tarixan qaror topgan ij-timoiy-iqtisodiy aloqalar eki boshqa 
sabablarga  ko‗ra  har  bir  davlat  kim  bilandir  imtiyozli  hamkorlik  kiladi.  Bu  tabiiy  holat.  Ammo  gap 
«imtiyozli  xamkor»dan  mintaqa  davlatlari  o‗rtasida  ayirmachilikni  shakllantirish,  «nomaqbul» 
mamlakatlar  imkoniyatlarini  cheklash  yo‗lida  foydalanish,  shu  bilan  birga  «hamkor»  davlatning 
mintaqada  qaysidir  jihatdan  ustun-likni  ta‘minlashga  qaratilgan  intilishlar  haqida  bormokda.  Aslida  u 
yoki  bu  ko‗rinishdagi  ustunlikni  ta‘minlash-ham  asosiy  maqsad  emas.  Bosh  maqsad  -  muayyan 
mintaqaga  ta‘sir  o‗tkazish  platsdarmiga  ega  bo‗lishdir.  Bunday  platsdarmga  ega  bo‗lishga  intilish  esa 
o‗z  navbatida  ushbu  mintaqaning  geostrategik  imkoniyatlari  bilan  belgilanada.  Amalda  imtiyozli 
xamkorni belgilashda ana shunday uzoqni ko‗zlovchi garazli geosiyosiy va geostrategik maqsadlar asos 
kilib  olinayotganini,  «imtiyozli  hamkor»  tamoyili  «bo‗lib  tashla  va  hukmronlik  qil»  prinsipining 
to‗ldiruvchisi sifatida chiqayotganini ko‗rsatmoqda. 
Qayd etilgai tamoyillarning nazariy ifodasi sifatida chiqadigan g‗oyaviy qarashlar taxliliy muxim 
axamiyatga egadir. 
SHuningdek, uzoq vaqt davomida bir ittifoq - imperiya doirasida yashash natijasida yuzaga kelgan 
iqtisodiy  aloqadorlik  va  bog‗liqlik,  ijtimoiy-madaniy  hayotdagi  muayyan  yakinlik,  o‗xshashlik, 
umumiylikni  mutlaklashtirdir.  SHunga  asoslangani  bilan  ajralib  turuvchi  va  pan-sovetizm  deb  atalishi 
mumkin bo‗lgan qarashlarning mohiyati, uning tarafdori bo‗lgan kuchlarning o‗z maqsadlarige erishish 
yo‗lida ilgari sura-yotgan g‗oyalarini xam chukur urganish mumkin. 
Inson  ongi  va  qalbi  uchun  kurash  keskin  tus  olayotgan  hozirgi  davrda  e‘tikod  umumiyligiga 

---

71 
 
asoslangan  holda  yakka  mafkura  hukmronligini  ta‘miilashga  harakat  qilayotgan  kuchlar  ham  bor. 
Xususan,  islom  dinini  qurol  qilib  olgan  akidaparastlar  ijtimoiy,  milliy  xususiyati,  qaysi  davlatga 
mansubligidan  qati  nazar,  barcha  musulmonlarning  ma‘naviy  birligi  hakidagi  tasavvurlarga  tayanib, 
ularni  yagona  xalifalik  ostida,  sodda  qilib  aytganda,  diniy  asosda  siyosiy  birlashuvi  g‗oyasini  ilgari 
suradilar Ular o‗z  qarashlarini aksariyat xollarda diniy-ma‘naviy zamindagi uyg‗unlik mamlakatlarning 
iqtisodiy,  madaniy-ma‘rifiy,  texnik  sohalardagi  hamkorligiga,  xalklar  taraqqiyotiga  yo‗l  ochadi,  degan 
shaklda taqdim etishga harakat qiladilar. 
Ammo jiddiy e‘tibor beriladigan bo‗lsa, birinchidan, ular milliy suverenitetdan voz kechish yoki 
uni  yo‗kotish  hisobiga  yagona  islom  davlati  tuzishni  ko‗zlayotganlari  ma‘lum  bo‗ladi.  Ikkinchidan, 
musulmon  xalifaligini  tikllashga,  uning  to‗g‗ri  ekanini  asoslashga  urinuvchilar,  bu  harakatlar  aynan 
milliy  o‗z-o‗zini  anglashning  o‗sishiga  qarshi  qaratilganini  yashiradilar.  Zero,  bu  g‗oyani  singdirish 
yo‗lida  xalqimizning  islom  diniga  e‘tiqod  qiliishga  alohida  urgu  beriladi.  Masalaning  nozik  jihati 
shundaki,  bunday  kuchlar  shu  yo‗l  bilan  o‗z  tariximiz,  tilimiz,  betakror  madaniyatimiz,  jahon  xalklari 
o‗rtasidagi o‗ziga xos o‗rnimiz, o‗z taraqqiyot yo‗limiz borligini tan olmaslikka harakat qiladilar. 
SHuningdek,  bugungi  kunda  aqidaparastlik,  diniy  ekstremistik  xarakterdagi  sekta  va  harakatlar 
faoliyati  jonlanganlining  sabablari,  inson  hayoti  va  jamiyat  taraqqiyotiga  taxdidini  urganish  unga  real 
baxo berish bugungi kunning dolzarb muammolaridan biridir. 
Hozirgi  kunda  til,  madaniyat,  urf-odatlardagi  umumiylik,  boshqacha  aytganda,  etnik  birlikka 
asoslangan  holda  yagona  mafkuraviy  maydonni  yuzaga  keltirish  borasidagi  qarashlar  ham  muxim 
axamiyatga ega. Bunday qarashlarning shakllanish tarixi va ularning xar birining dunyoning mafkuraviy 
manzarasida  muayyan  o‗rinni  egallashga  urinishi  va  konkret  masalalarni,  mintaqaviy  va  xalqaro 
muammolarni  hal  kilishda,  geostrategak  maqsadlarni  belgilashda  «birodar»  mamlakatlarga  o‗zaro  yon 
bosishlik hollarida yaqqol namoyon bo‗lmokda. 
Jahonning  mafkuraviy  sahnasida  kechayotgan  jarayonlar  taxlili  asosida  dunyoning  mafkuraviy 
manzarasi yaxlit ijtimoiy fenomen sifatida ta‘rif-langan. Aksariyat mamlakatlarning ko‗p millatliligi, bir 
tomondan,  milliy  sissat  davlat  kundalik  siyosatining  uzviy  qismiga,  ikkinchi  tomondan,  millatlar 
o‗rtasidagi  munosabatlarning  xarakteri  mamlakat taraqqiyotini belgilab  beruvchi, unga kuchli darajada 
ta‘sir ko‗rsatuvchi omillardan biriga aylanishiga olib keldi. 
Aksariyat    mamlakatlarga    xos    bo‗lgan    bunday    ko‗p    millatlilikni  tabiiy-tarixiy    kup