Toshkent farmatsevtika instituti ijtimoiy fanlar kaedrasi "iqtisodiyot nazariyasi"

3-Bozor iqtisodiyotining ikki turi 
 
Yuqorida 
qayd 
qilinganidek, 
bozor 
iqtisodiyoti 
deganda 
hozirgi 
rivojlangan 
mamlakatlardagi iqtisodiyot tushuniladi. 
Tarixiy  nuqtai  nazardan  bozor  iqtisodiyotining  ikki  turi  mavjud.  Birinchisi-asov  yoki 
yovvoyi bozor iqtisodiyoti. Bunday iqtisodiyotning asl  namunasi XVIII va XIX asrlarda bo`lgan. 
Uning    ba'zi  bir  alomatlari  hozir  ham  uchrab  turadi.  Uning  quyidagi  asosiy  belgilarini  keltirish 
mumkin: 
1.
 
YAkka  egalikdagi  xususiy  muklning  щukmron  bыlishi,  mulkning  ozchilik  =ыlida 
tыplanishi. 
2.
 
Iqtisodiyotning stixiyali o`sishi, ya'ni iqtisodiy beboshlik va tartibsizlikning kuzatilishi 
3.
 
Noma'lum  bozor  uchun  ko`r-ko`rona  ravishda  tovarlar  va  xizmatlar  ishlab  chiqarish, 
ularning sotilish yoki sotilmasligining noma'lumligi. 
4.
 
Raqobat  kurashining  qonun-qoidasiz,  terror,  zo`ravonlik,  qalloblik  kabi  g`ayriinsoniy 
usullar bilan borishi. 
5.
 
Tadbirkorlar o`rtasidagi sherikchilik aloqalarining tasodifiy bo`lishi. 
6.
 
Davlatning iqtisodiyotga aralashmasligi, undan chetlashib qolishi. 
7.
 
Tartibsizlik natijasida kuchli iqtisodiy tangliklar va bo`hronlarning kelib chiqishi, iqtisodiy 
talafotlarning yuz berishi. 
8.
 
Kishilarning  o`ta  boy  va  o`ta  kambag`allarga  ajralib  qolishi,  ular  o`rtasidagi  sinfiy 
kurashning mavjudligi, ijtimoiy muvozanatning yo`qligi. 
Bunday iqtisodiyotni asov daryoga tenglashtirish mumkin. Asov daryo tartibsiz oqadi, uning 
o`zaklari tez  o`zgarib turadi, uning suvini tartibga  soluvchi to`g`onlar,  suv omborlari bo`lmaydi. 
Bunday daryo nafaqat obi-hayot olib keladi, balki uning toshqinlari qirg`oqlarni yuvib ketish bilan 
talafot ham keltiradi.  
Ammo yovvoyi iqtisodiyot abadiy saqlanmaydi. U sivilizatsiyalashgan yoki madaniylashgan 
bozor iqtisodiyotiga aylanib boradi. 
Tsivilizatsiyalashgan bozor iqtisodiyotining ham o`ziga xos belgilari mavjud: 
1.
 
Asosiy  bo`lib  hisoblangan  xususiy  mulk  bilan  bir  qatorda  boshqa  mulk  shakllari  ham 
harakatda bo`ladi, mulkiy muvozanat yuzaga keladi. 
2.
 
Iqtisodiyotdagi beboshlik qattiq cheklanadi, iqtisodiyot tartiblanadi. 
3.
 
Bozor  talabni  hisobga  oladi,  ishlab  chiqarish  talabga  moslashadi,  bozordagi  noma'lumlik 
ahyon-ahyon uchrab turadi. 
4.
 
Raqobat  kurashi  belgilangan  qoidalarga  binoan  halol  boradi,  uning  madaniy  usullari 
qo`llaniladi. 
5.
 
Iqtisodiyot  sub'ektlari  (ishtirokchilari)  o`rtasidagi  doimiy  va  uzoq  davrga  mo`ljallangan, 
o`zaro manfaatli sherikchilik aloqalari o`rnatiladi. 
6.
 
Davlat  iqtisodiy  hayotga  aralashadi,  o`z  chora-tadbirlari  bilan  iqtisodiy  tamoyillarning 
amal qilishi uchun sharoitlar yaratadi. 
7.
 
Iqtisodiyot  tartiblanib  turganidan  chuqur  iqtisodiy  tangliklar  yuz  bermaydi  yoki  iqtisodiy 
tanglikdan tezda chiqiladi. 

---

52 
 
8.
 
Iqtisodiyot  yuqori  darajada  rivojlanganligi  uchun  jamiyat  boy  bo`ladi,  tadbirkorlik,  shu 
sababdan,  faqat  foyda  topish  uchun  emas,  balki  el  og`ziga  tushish,  obro`-e'tiborli  bo`lish  uchun 
ham olib boriladi. 
9.
 
Iqtisodiyot ijtimoiy yo`naltirilgan, ommaviy farovonlikni  ta'minlashdek aniq mo`ljalga ega 
bo`ladi. 
10.
 
Kishilarning  iqtisodiy  jihatdan  tabaqalanishi  chegaralanadi,  o`ziga  to`q,  o`rtahol  aholi 
asosiy ijtimoiy qatlamga aylanadi. 
Shu boisdan jamiyatda ijtimoiy muvozanat saqlanib, kishilar o`rtasida to`qnashuvlarga o`rin 
qolmaydi. 
Hozirgi davrda bozor iqtisodiyotiga o`tish deganda sivlizatsiyalashgan iqtisodiyot sari borish 
tushuniladi. 
4-O`zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o`tishning o`ziga xos yo`li 
Ma'lumki,  bozor  iqtisodiyotiga  o`tishning  umumjahon  voqeasiga  aylanishi  XX  asrning 
muhim belgisidir. Insoniyat tajribasi  shuni ko`rsatadiki, bozor iqtisodiyoti bir qator muammolarni 
samarali hal eta oladi, xususan: 
a) muttasil ravishda ishlab chiqarishni o`stirib, to`kinchilikni ta'minlash; 
b) tejamli xo`jalik yuritib, barcha resurslardan oqilona foydalanish; 
v) ommaviy farovonlikni ta'minlash; 
g) mazmuni yoki shaklidan qati nazar halol va samarali mehnatning qadriga etish; 
d) umuminsoniy ijtimoiy adolat tamoyillarini hayotga tadbiq etish. 
Bozor  iqtisodiyotining  tamoyillari,  qonun-qoidalari  umum  insoniy,  ammo  boriladigan  marra  bir 
xil bo`lsa-da, uning yo`llari har xildir.  
O`zbekiston  oldida  ikki  strategik-istiqbolda  ko`zlangan  vazifa  turadi.  Uning  biri  - 
mustaqillikning  iqtisodiy  poydevorini  yaratish.  Ikkinchisi  -  bozor  iqtisodiyotiga  o`tish.  Iqtisodiy 
mustaqillikka  bozor  mexanizmi  orqali  erishiladi,  lekin  uning  O`zbekistonda  shakllanishi  o`ziga  
xos  yo`l  bilan  yuz  bermoqda.  Bu  yo`l  bozor  iqtisodiyotining  umumiy  tomonlarini  e'tirof  etgan 
holda, O`zbekistonning milliy xususiyatlarini hisobga oladi. 
Bu xususiyatlar quyidagilardir: 
1.
 
O`zbekiston iqtisodiyoti kam rivojlangan bo`lsa-da, uning ishonchli salohiyati bor. 
2.
 
O`zbekiston tabiiy  va mehnat resurslariga boy diyor, uning saxiy eri  va mehnatsevar xalqi 
bor. 
3.
 
Respublikamiz  aholisining  o`sish  sur'atlari  jadal,  shu  boisdan  mehnat  resurslari  tez  ortib 
boradi.  
4.
 
O`zbekiston  iqtisodiyotida  qishloq  xo`jaligining  o`rni  katta,  shu  boisdan  aholining  katta 
qismi (60%) qishloq joylarda istiqomat qiladi. 
5.
 
O`zbekiston  sharqiy  sivilizatsiyaga  mansub  mamlakat.  Bu  erda  sharqona  iqtisodiy 
ko`nikmalar, ota-bobolardan meros qolgan xo`jalik yuritish usullari bor. 
Bu  xususiyatlar  O`zbekistonda  bozor  iqtisodiyoti  sari  borish  yo`lini  tanlash  uchun  asos 
bo`ldi.  Bu  yo`l  jahon  tajribasiga  tayangan  holda,  ammo  mamlakatimizning  milliy  manfaatini, 
undagi real sharoitlarini hisobga olgan holda bozor iqtisodiyotiga o`tishni bildiradi. Bu yo`l bozor 
iqtisodiyotiga inqilobiy sakrashlarsiz, ijtimoiy larzalarsiz, tinchlik va xotirjamlik sharoitida, xalqni 
ijtimoiy himoya qilish orqali sekin-asta, bosqichma-bosqich  o`tilishini ta'minlaydi. 
Prezidentimiz  I.A.Karimov  ta'kidlaganlaridek  ―Bizning  qat'iy  nuqtai  nazarimiz  jahon 
tajribasi  va  o`z  Seminarotimizdan  olingan  jamiyki  foydali  tajribalarni  rad  etmagan  holda, 
o`zimizning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot yo`limizni  tanlay olishdan iboratdir‖ 
O`zbekistonning  bozor  iqtisodiyotiga  o`tishning  o`ziga  xos  yo`li  Respublikamiz  Prezidenti 
I.A.Karimov tomonidan olg`a surilgan besh tamoyilda ifodalab berildi: 
Birinchi  tamoyil  -  iqtisodiyot  siyosatdan  ustivor    bo`lishi  va  buning    uchun  iqtisodiyot 
mafkuradan xoli qilinishidir. 

---

53 
 
Ikkinchi  tamoyil    -  davlat  bosh  islohotchi  bo`lishi  kerak.  Bu  tamoyil  bozor  iqtisodiyotiga 
o`tish  tartibsiz  ravishda,  o`zibo`larchilik  asosida  emas,  balki  davlat  rahbarligida  amalga 
oshiriladigan  islohotlar orqali yuz berishini bildiradi. 
Uchinchi  tamoyil  -  qonunlar  va  ularga  amal  qilinishining  ustivorligini  ta'minlash.  Bu 
tamoyil  bozor  iqtisodiyotiga  o`tish  tartibli  ravishda,  hammaning  keng  jamoatchilik  ishtirokida 
ishlab chiqqan davlat qonunlariga so`zsiz rioya etishi orqali borishini bildiradi. 
To`rtinchi tamoyil - faol ijtimoiy siyosat yuritish. Bu iqtisodiyotga kuchli ta'sir eta oladigan, 
xalqning  ijtimoiy  himoyasini,  uning  faolligini  ta'minlaydigan,  ijtimoiy  adolatni  yuzaga 
chiqaradigan siyosatni olib borishni anglatadi. 
Beshinchi  tamoyil  -  bozor  iqtisodiyotiga  sekin-asta,  bosqichma-bosqich  o`tish.  Bu  tamoyil 
chuqur iqtisodiy  islohotlarni shoshilmasdan, sobitqadamlik bilan amalga oshirishni talab etadi. 
TAKRO RLASH UCH UN  SAV OLLAR
 
 
1.
 
Bozor iqtisodiyotini ta'riflab bering. 
2.
 
Bozor iqtisodiyotining qanday sube'ktlari bor? 
3.
 
Bozor iqtisodiyotining asosiy belgilarini sanab bering. 
4.
 
Tsivilizatsiyalashgan bozor iqtisodiyotining belgilarini sharhlang. 
5.
 
«O`zbek modeli»ning besh tamoyilini izohlab bering.