Toshkent farmatsevtika instituti ijtimoiy fanlar kaedrasi "iqtisodiyot nazariyasi"

бунда
А
Х
Х
Т
П
Т
Т
к
б
м
;



, 
Pm - muayyan davrda muomala uchun zarur bo`lgan pul birligi miqdori; 
Tb - sotilishi lozim bo`lgan tovarlar narxi summasi; 
Xk - haqi sotish davridan boshqa vaqtda to`lanadigan tovarlar narxi summasi; 
Xt - haqini to`lash muddati kelgan tovarlar narxi summasi; 
At - pulning aylanish tezligi. 
Muomalada  bo`lgan  pul  birligi  miqdorining  tovarlar  narxi  summasidan  oshib  ketishi  va  buning 
natijasida  tovarlar  bilan  ta'minlanmagan  pulning  paydo  bo`lishi  pulning  qadrsizlanishi,  ya'ni 
inflyatsiyani bildiradi. 

---

128 
 
Milliy iqtisodiyotda davlatning, tijorat banklari va boshqa moliyaviy muassalarning majburiyatlari 
pul sifatida foydalanadi.  
Pul  operatsiyalarining  asosiy  ko`pchilik  qismi  naqd  pulsiz,  cheklar  va  unga  tenglashtirilgan 
moliyaviy  aktivlar  yordamida  amalga  oshiriladi.  Shu  sababli  muomalada  bo`lgan  pul  miqdorini 
hisoblash uchun M1 ...Mn pul agregatlari yoki tarkibiy qismi tushunchasidan foydalaniladi.  
Bizning respublikamizda umumiy pul miqdori quyidagi (tarkib)lar asosida hisoblanadi:  
Mo –naqd pullar; 
M1qMoQ  tegishli  hisob  varakalaridagi  pul  qoldiqlari,  mahalliy  byudjetlar  mablag`lari,  byudjet, 
jamoat va boshqa tashkilot mablag`lari;  
M2 q M1 Q xalq (jamg`arma) banklaridagi muddatda omonatlar. 
M3 q  M2 Q  chiqarilayotgan  sertifikatlar Q aniq maqsadli  zayom obligatsiyalari Q  davlat  zayom 
obligatsiyalari Q xazina majburiyatlari.  
Barcha pul agregatlari yig`indisi yalpi pul massasi yoki yalpi pul taklifini tashkil qiladi.  
Pulning tarkibiy  qismlarida  naqd  pullar  –  metall  va  qog`oz  pullardan  iborat bo`ladi. Naqd  pullar 
bozor  iqtisodiyotida  rivojlanayotgan  mamlakatlarda  umumiy  pul  massasining  5-7  foizni,  bozor 
iqtisodiyotiga o`tayotgan mustaqil hamdo`stlik davlatlarida 30–35% ni tashkil qiladi.  
Pulga talab – bu bitimlar uchun (Pt) va aktivlar tomonidan pulga talab (Pa) ni o`z ichiga oladi. 
Aholi  o`zlarining  hisoblariga  navbatdagi  pul  oqimi  kelib  tushguncha,  kundalik  ehtiyojlari  uchun 
qo`llarida  etarli  pulga  ega  bo`lishi  zarur.  Korxonalarga  ish  xaqi  to`lash,  material,  yoqilg`i  sotib 
olish va shu kabilar uchun pul kerak bo`ladi. Shu barcha maqsadlar uchun zarur bo`lgan pul bitim 
uchun pulga talab deyiladi. Bitim uchun zarur bo`lgan pul miqdori nominal yalpi milliy mahsulot 
(YaMM)  hajmi bilan aniqlanadi, ya'ni u nominal YaMM  ga mutanosib ravishda o`zgaradi.  Aholi 
va  korxonalarga  ikki  holda  bitim  uchun  ko`proq  pul  talab  qilinadi:  narxlar  o`sganda  va  ishlab  
chiqarish hajmi ko`payganda. 
Kishilar  o`zlarining  moliyaviy  aktivlarini  har  xil  shakllarda,  masalan,  korporatsiya 
aktsiyalari,  xususiy  yoki  davlat  obligatsiyalari  shaklida  ushlab  turish  mumkin.  Demak,  aktivlar 
tomonidan pulga talab ham mavjud bo`ladi. 
Aktivlar  tomonidan  pulga  talab  foiz  stavkasiga  teskari  mutanosiblikda  o`zgaradi.  Foiz 
stavkasi  past  bo`lsa,  kishilar  ko`proq  miqdoridagi  naqd  pulga  egalik  qilishni  afzal  ko`radi. 
Aksincha,  foiz  yuqori  bo`lganda  pulni  ushlab  turish  foydasiz  va  aktivlar  shaklidagi  pul  miqdori 
ko`payadi. Shunday qilib, pulga bo`lgan umumiy talab, aktivlar tomonidan pulga bo`lgan talab va 
bitim uchun pulga bo`lgan talabning miqdori bilan aniqlanadi. 
           Inflyatsiya, uning mohiyati va turlari 
      Inflyatsiya makroiqtisodiy beqarorlikning ko`rinishlaridan biri hisoblanadi. 
      Inflyatsiya tushunchasi birinchi marta g`arbiy Amerikada, (1861-1865 yilllardagi fuqarolar 
urushi  davrida)  ishlatila  boshlagan  va  qog`oz  pul  muomalasining  ko`payib  ketishi  jarayonini 
bildirgan.  Iqtisodiy  adabiyotlarda  inflyatsiya  tushunchasi  XX  asrda,  birinchi  jahon  urushidan 
keyin keng tarqaldi. 
Inflyatsiya – bu qog`oz pul birligining qadrsizlanishi va shunga mos ravishda tovar narxlarining 
o`sishidir. 
Inflyatsiya  bozor  xo`jaligining  har  xil  sohalarida  takror  ishlab  chiqarish  nomutanosibliklari 
tug`diradigan murakkab ijtimoiy-iqtisodiy hodisadir. 
qog`oz pul tovarlarga, oltinga va o`z qadrini, barqarorligini saqlab qolgan chet el valyutalariga 
nisbatan qadrsizlanadi.  
Inflyatsiya  narx  indeksi  yordamida  bazis  davrga  nisbatan  aniqlanadi.  Masalan,  iste'molchilik 
tovarlariga  narx  indeksi  1998  yil  113,  6;  1999  yil  -  118,3  ga  teng  bulsa,  inflyatsiya  sur'ati 
quyidagicha bo`ladi.