Toshkent farmatsevtika instituti farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining fizika

3-Laboratoriya mashg„uloti
Refraktometriya. Dorixona sharoitida refraktometriya usulini qo„llanilishi. 
(konsentratlar, yarim fabrikatlar, ekstemporal retseptura) 
 
Ishdan maqsad:
Refraktometriya. Dorixona sharoitida refraktometriya 
usulini qo‗llanilishi. Konsentratlar, yarim fabrikatlar, ekstemporal retseptura 
borasida taxlil usullarini olib borish 
Refraktometriya 
Fizikaviy usullarda kimyoviy reaktsiyalardan foydalanilmaydi, faqat 
moddalarning fizikaviy xususiyatlari tekshiriladi. Spektral analiz, lyuminestsent 
analiz refraktometrik analiz rentgen – struktur analiz va hokazolar fizikaviy 
usullar jumlasiga kiradi. Moddalarning radiaktivlik xususiyatiga asoslangan 
nishonlangan atomlar usullari biologik ilmiy izlanishlarda alohida ahamiyatga 
ega. 
Spektral analiz juda sezgir usul bo‘lib, grammning yuz milliondan bir 
ulushini ham aniqlash imkonini beradi.Hosil qilingan spektr chizig‘ining 
ko‘rinishi moddani sifat jihatdan, spektrning intensivligi esa miqdor jihatdan 
analiz qilish imkonini beradi. 
Lyuminestsent analiz ayrim moddalarning ultrabinafsha nurlar ta‗sirida 
sovuq holada chiqaradigan nurlari intensivligini o‘lchashga asoslangan.Maxsus 
reaktivlar yordamida moddalarda lyuminestsentsiya hodisasini vujudga keltirish 
mumkin. 
Ushbu usulning sezgirlik darajasi spektral analizdan qariyib 100 000 marta 
ortiq. 
Havodan suyuqlikka o‘tayotgan nurning sinish xodisasiga asoslanib eritma 
kontsentratsiyasini aniqlash refraktometriya usulining asosini tashkil etadi.Bu 
usul yordamida meva sharbati tarkibidagi qand miqdorini aniqlash mumkin. 
Refraktometrik usul eritmalarning nur sindirish ko‗rsatkichini aniqlashga 
asoslangan. Nur sindirish ko‗rsatkichi turlicha tizimdagi refraktometrlar 
yordamida 20
0
S haroratda, natriy spektriga mos to‗lqin uzunligida (=589,3 nm) 
aniqlanadi. 

---

151
Zamonaviy refraktometrlar oddiy yorug‗lik (ko‗zga ko‗rinadigan nur, λ=400-800 
nm) da o‗lchanganda ham D natriy spektriga mos bo‗lgan nur sindirish 
ko‗rsatkichini 
aniqlash 
imkonini 
beradi.
Refraktometrikusuleritmalarningnursindirishko‗rsatkichinianiqlashgaasoslangan. 
Nursindirishko‗rsatkichiturlichatizimdagirefraktometrlaryordamida 
20
0
Sharoratda, natriyspektrigamosto‗lqinuzunligida (
=589,3 nm) aniqlanadi. 
Zamonaviyrefraktometrlaroddiyyorug‗lik 
(ko‗zgako‗rinadigannur, 
=400-800 
nm) 
dao‗lchangandaham 
D 
natriyspektrigamosbo‗lgannursindirishko‗rsatkichinianiqlashimkoniniberadi. 
Normalsharoitdaaniqlangannursindirishko‗rsatkichi - 
bilanbelgilanadi. 
Nurmanbaidantarqalgannurbirmuhitdanikkinchimuhitgao‗tishdayo‗nalishin
io‗zgartiradi 
(sinadi). 
Ikkinchimuhitningnurtushgannuqtasidan, 
muhityuzasigaperpendikulyarchiziqo‗tkazilib, 
ikkinchimuhityuzasigatengmasofalardaparallelchiziqlartortilsa, 
gipotenuzalaritushganvasingannurlardaniboratikkitato‗g‗riburchakliuchburchakho
silbo‗lib, - burchaktushishburchagi, - burchakesasinishburchagideyiladi 
(Rasm 14) 
Nursindirishko‗rsatkichinurning 
havodagitarqalishtezligining, 
uningtekshiriluvchieritmadagitezligiganisbatiyokitushishburchagisinusiningsinish
burchagisinusiganisbatibilanifodalanadi. 
; 
Tushishburchagi 
(
) 
sinishburchagi 
(
) 
dankichikbo‗lganligiuchun, BA>CD bo‗lib, 
bo‗ladi. 
SHuninguchunnursindirishko‗rsatkichibirdankatta qiymatdaniborat. 

---

152
Masalan, 20
0
S haroratdatozalangansuvningnursindirishko‗rsatkichi 1,3330 
gateng. 
Nursindirishko‗rsatkichiningmutloєvanisbiy 
qiymatlarimavjud. 
Mutloєnursindirishko‗rsatkichieritmaningvakuumganisbatannursindirishko‗rsatki
chi. 
Nisbiynursindirishko‗rsatkichiesaeritmaning 
havoganisbatannursindirishko‗rsatkichi. 
Amaldaaniqlanuvchieritmaning 
havoganisbatano‗lchangannursindirishko‗rsatkichidanfoydalaniladi. 
Eritmaningnursindirishko‗rsatkichianiqlanuvchimoddaningtabiatiga, 
eritmakonsentratsiyasiga, 
sinayotgannurningto‗lqinuzunligiga, 
nursindirishko‗rsatkichio‗lchanayotganrefraktometrturiga, erituvchiningtabiatiga, 
haroratgavaboshqabir 
qanchaomillargabog‗liq. 
AmaldafarmatsevtiktahlildaAbbeturidagirefraktometrlardanfoydalanilib, 
buuskunayordamidanatriyspektrito‗lqinuzunligi - D dagi ( =589,3 nm) 
nursindirishko‗rsatkichio‗lchanadi. 
Aniqlash harorati 20
0,5
0
Sdaniboratbo‗lib, normal haroratdanboshqa 
haroratdao‗lchangannursindirishko‗rsatkichiformulaorqalinormal 
haroratgao‗tkaziladi. 
Nursindirishko‗rsatkichianiqlanayotganeritmaningkonsentratsiyasi 
2% 
dankambo‗lmasligimaqsadgamuvofiq. 
Refraktometrikusulbilanbajariladigantahlil quyidagibosqichlardaniborat: 
1. Refraktometrnisozlash 
2. Tekshiriluvchieritmaningnursindirishko‗rsatkichinianiqlashvauni, 
agarlozimbo‗lsa, normal haroratgao‗tkazish 
3. Hisoblashformulasiyokirefraktometrikjadvaldanfoydalanib, 
aniqlanuvchimoddaningfoizyokigrammmiqdorini hisoblash. 
Refraktometrtozalangansuvyordamidasozlanib, 
buninguchunkamidabeshmarotabanursindirishko‗rsatkichianiqlanadivatozalangan
suvninganiєlangannursindirishko‗rsatkichlaribilansolishtirilgandafarq 
(
) 
0,0002 danortiq bo‗lmasligikerak. 
Tekshiriluvchieritmaningnursindirishko‗rsatkichianiqlanib, 
lozimbo‗lsanormal 
haroratgao‗tkaziladi. 
Eritmaningnursindirishko‗rsatkichi 
formulabilanifodalanganuchun, 
eritmaningkonsentratsiyasi 
formulabilan hisoblanadi. 
C
– eritmaningfoizkonsentratsiyasi; 
n
– eritmaningnursindirishko‗rsatkichi; 
n
0
– erituvchiningnursindirishko‗rsatkichi; 

---

153
F
– 
refraktometrikomilbo‗lib, 
eritmakonsentratsiyasi 
1% 
gao‗zgargandanursindirishko‗rsatkichi 
qanchagao‗zgarishiniko‗rsatadigankattalik. 
Aniqlanuvchieritmabirnechtamoddalardaniboratbo‗lsa, 
nursindirishko‗rsatkichierituvchiningvaeritmadagimoddalarnursindirishko‗rsatkic
hlariyig‗indisidaniboratbo‗ladi 
n=n
0
+n
1
+n
2
+.........n
i
yoki n=n
0
+C
1
F
1
+C
2
F
2
........C
i
F
i
Bir necha moddalardan iborat bo‗lgan eritmadagi moddalardan birining ko
nsentratsiyasi quyidagi hisoblash formulasi yordamidaaniqlanadi: 
n
– murakkabtarkiblieritmaningnursindirishko‗rsatkichi; 
n
0
– erituvchiningnursindirishko‗rsatkichi; 
S
1
,S
2
,S
i
– eritmadagimoddalarningfoizkonsentratsiyasi; 
F
1
,F
2
,F
i
– refraktometrikomillar 
Nur sindirish ko‗rsatkichining qiymati asosida, aniqlanuvchi modda 
konsentratsiyasini refraktometrik jadvaldan foydalanib aniqlash ham mumkin. 
Bunda ko‗pincha jadval qiymatlarini interpolyasiyalashgato‗g‗ri keladi. 
Refraktometrik jadvalni interpolyasiyalash, nur sindirish ko‗rsatkichining 
butundan keyingi to‗rtinchi qiymatiga mos kelgan konsentratsiyadagi farqni 
refraktometrik jadval ma‘lumotlari asosida topib, so‗ng eritma konsentratsiyasini 
hisoblashdan iborat. 
Masalan: 10% liglyukozaeritmasiningnursindirishko‗rsatkichi 
=1,3474 
gateng. 
Refraktometrikjadvalda quyidagi qiymatlarberilgan: 
n 
C
%
1,3470 
9,80 
1,3480 
10,10 
n=0,001 
C=0,3 
Nur sindirish ko‗rsatkichining butundan keyingi to‗rtinchi xonasiga mos ko
nsentratsiya quyidagi formuladan topiladi: 
formulada: 
b
– nur sindirish ko‗rsatkichining butundan keyingi to‗rtinchi xonasiga mos 
kelgan konsentratsiya 
- nur sindirish ko‗rsatkichining butundan keyingi to‗rtinchi xonasi 
qiymati 
- refraktometrikjadvaldanolingankonsentratsiyadagifarq 
Eritmaningkonsentratsiyasiesa quyidagicha hisoblanadi: 
X
%
=S+b=9,80+0,12=9,92% 

---

154
Interpolyasiyalashniyuqoridaberilgan 
qiymatlarasosidaushbuusulbilan 
hambajarishmumkin. 
1,3480-1,3474=0,0006 
bunda 
1,3480–refraktometrik jadvaldan olingan nur sindirish ko‗rsatkichining 
yuqori qiymati 
1,3474-nursindirishko‗rsatkichininganiqlangan qiymati 
X
%
=S-b=10,10-0,18=9,92% 
S - nursindirishko‗rsatkichiningyuqori qiymatigamoskonsentratsiya. 
Moddaningma‘lumkonsentratsiyagamoskeladiganrefraktometrikomilini, 
uningdastlabkirefraktometrikomiliasosida F=F
0
kC formulayordamida 
hisoblashmumkin. 
F
0
– moddaning 1% lieritmasigamoskelganrefraktometrikomili 
k – tuzatishkoeffitsienti 
S – eritmakonsentratsiyasi