Toshkent farmatsevtika instituti farmatsevtik kimyo kafedrasi

Komplekson I nitril uch sirka k-ta N(CH₂COOH)₃ 4 - dentatli ligand
Komplekson II etilendiamin tetrasirka kislota (EDTSK)

(HOOSCH₂ )₂ N-CH₂ –CH₂ -N (CH₂ COOH)₂ 6 - dentatli ligand

Komplekson III EDTSK ning di natriylik tuzi(trilon “B “)
Kation β Ik
Li 2.85 0,32

Na 1.79 0,32

Mg 9.12 0

Ca 10.59 0,1

Al 16.5 0,1

Pb 18.04 0,1

Cu 18.80 0,1

Fe 24.23 0

Bi 27.4 0,1
Komplekslar barqarorligi yuqori bo‘lgani uchun titrlashni kislotali sharoitda

olib borsa bo‘ladi. S² – elementlar nisbatan beqaror kompleks birikma hosil

qiladi. Shuning uchun titrlashni kuchsiz ishqoriy sharoitda olib boriladi.

1.3. Kompleksonometriya usulining dori preparatlari sifat miqdoriy tahlili

da qo’llanilishi.

Kompleksonometrik titrlash - metall kationlarini kompleksonlar bilan

kompleksonatlar hosil qilish reaksiyasiga asoslangan. Usulda standart

modda MgSO₄ * 7H₂O, ZnSO₄ titrant – TrB, indikator xromogen qora.
Usulning titranti: Usulda titrant sifatida
0,1 N Tr B ishlatiladi. Trilon B – titrant eritmasi – Na₂ H₂ Y ∙ 2H₂O ning aniq tortimidan tayyorlanib, magniy sulfat bilan standartlanadi (1-rasm).

qizil binaf.

Mg Ind + Na₂[H₂Tr] + 2NH₄OH → Na₂[MgTr] +2NH₄⁺ + 2H₂O + Ind^-

qizil binaf rangsiz ko‘k

N_TrB= NV _MgSO4 / V_TrB
MgSO₄+ H₂Ind +2NH₄OH = MgInd+ (NH₄)₂SO₄+ +2H₂O

1-rasm
Kompleksonometriya ikki, uch va to'rt valentli ishqoriy-yer va og'ir metall

tuzlarining miqdorini aniqlashda qo'llaniladigan usul bo'lib, u metall

ionlarining turli aminopolikarbon kislota va ularning natriyli tuzlari

(komplek sonlar) bilan suvda eruvchan hamda birmuncha barqaror ichki

kompleks tuzlar hosil qilishga sarflangan.

Farmakopeya tahlilida titrant sifatida aminopolikarbon kislota tuzlaridan

etilendiamintetrasirka kislotasining dinatriyli tuzi keng qo'llanadi.

Uni shartli nom bilan komplekson III yoki trilon B deb ham ataladi:

Trilon B ning suvdagi eritmasi quyidagi tenglama bo'yicha dissotsiyalanadi:

yoki uni qisqartirib, quyidagi shartli belgilar bilan ifodalanadi:

Trilon B metall ionlari bilan ulaming necha valentliklaridan qat’ iy

nazar stixiometrik nisbatda ichki kompleks birikma hosil qiladi:

Yoki
Me2+ + N a 2 H2Y ------ > [MeY]2- -2Na+ + 21?

Me3+ + N a 2 H2Y ------ > [MeY]- • Na+ + N a+ +2H+

Etilendiamintetrasirka kislotasining dinatriy tuzining metall ionlari bilan hosil qilgan kompleks birikmalarining barqarorligi har xil bo'lib, u metall ionining faolligi (zaryadining soni)ga, eritmadagi muhit pH ning qiymatiga bog'liq. Titrlanadigan eritmada pH qiymatini tegishli muhit darajasiga keltirish maqsadida, turli bufer eritmalardan foydalaniladi. Uch va to‘rt valentli metall ionlari trilon B bilan ko'pincha kislotali, ikki valentli ishqoriy-yer va og'ir metall ionlari esa ishqoriy yoki kislotali muhitda barqaror kompleks tuz hosil qiladi. Kompleksonometriya usulida qo'llanadigan indikatorlar metalloxrom yoki metall indikatorlar deb ataladi. Ular kimyoviy tuzilishlari jihatidan turli guruh organik bo'yoq (diazobo'yoq, trifenilmetan qator bo'yoqlar) moddalar bo'lib, m a’lum muhitda metall ionlari bilan tegishli rangga bo‘yalgan kompleks tuzlar hosil qiladi. Metall indikatorlarga qo‘yilgan asosiy talablardan biri ulaming metall ionlari bilan o'zaro reaksiyasi qaytar bo'lishi, ikkinchidan esa indikatomi metall bilan hosil qilgan kompleks birikmasining barqarorligi, ayni metallning titrant, ya’ni trilon B bilan hosil qilgan kompleks birikmasiga nisbatan kam bo'lishi lozim. Kompleksonometriya usulida keng qo'llanadigan metall indikatorlardan farmatsevtik tahlilda quyidagi organik bo'yoq moddalardan keng foydalaniladi: a) kislotali xrom to'q ko'k (кислотный хром тёмно синий). U kimyoviy tuzilishi jihatidan azobo'yoq qator birikma bo'lib, 1,8-dioksi-2(2-oksifenilazo)-naftolin 3,6-disulfonatning dinatriyli tuzidir. Indikatorning ishqoriy muhitda magniy, kalsiy, rux va boshqa ikki valentli metall ionlari bilan hosil qilgan ichki kompleks tuzlari qizil rangga bo'yalgan bo'ladi:

b) maxsus kislotali xrom qora (кислотньш хром чёрньгй специальньш yoki хромоген чёрньш специальньш ЕТ-00) yoki 1- (l-O ksinaftilazo-2)-2 oksi-5 nitronaftilalin-4-sulfonat natriy indikatori ham azobo'yoq guruhi birikmalariga kirib, u pH qiymati 9 ,5 - 10,0 ga teng muhitdagi eritmalarda binafsha rangda bo'lib, ikki valentli metall ionlari bilan hosil qilgan ichki kompleks tuzlari qizil rangda bo'ladi:

d) metall indikatorlaridan yana purpur kislotaning ammoniyli tuzi (mureksid) ham ikki valentli metall tuzlarini, ayniqsa, kalsiy tuzlarini aniqlashda yaxshi natija beradi. Uning o ‘zi ishqoriy muhit* da (pH - 11,0 da) binafsha rangda bo‘lib, ayni muhitda kalsiy ioni bilan hosil qilgan kompleks tuzi qizil rangda bo’ladi:

g) pirokatexin-binafsha indikatori, trifenilmetan qatori bo‘yoqlariga kirib, ishqoriy muhitda qizil binafsha rangga bo‘yalgan bo’ladi. Uning shu muhitda magniy va rux bilan hosil qilgan kompleks tuzi yashil-ko‘k rangda boMadi. Pirokatexin-binafsha kislotali muhitda 113 (pH - 2 -3 muhitda) sariq rangda bo‘ladi. Uni ayni muhitda vismut bilan hosil qilgan kompleks birikmasi esa ko‘k rangda boMadi. Bu indikator farmatsevtik tahlilda asosan, kislotali muhitda vismut preparatlarini aniqlashda ishlatiladi:

Pirokatexin-binafsha indikatoridan pH 5 - 6 muhitda mis (II), temir (II), pH 9 -1 0 muhitda esa magniy, rux preparatlarining miqdorini aniqlashda foydalaniladi. Shunday qilib, magniy, kalsiy, rux preparatlarining eritmalarida ammiakli bufer eritmasi yordamida pH 9,5-10,0 ga teng muhitda, kislotali xrom to‘q ko‘k yoki maxsus kislotali xrom qora indikatori ishtirokida suyuqlik qizil rangdan ko‘k binafsha rangga o ‘tgunicha trilon B ning 0,05 mol/1 eritmasi bilan titrlanadi. Vismut preparatlari kislotali muhitda pirokatexin-binafsha indikatori ishtirokida, trilon B eritmasi bilan suyuqlik ko‘k rangdan sariq rangga o'tguniga qadar titrlab aniqlanadi. Kompleksenometriya usulining mohiyati, eritmada tegishli muhit tug‘dirishga amal qilgan holda maMum bir kation saqlagan eritmani tegishli indikator ishtirokida,trilon B ning 0,05 mat/1 eritmasi bilan suyuqlikda rang o'zgargunga qadar titrlashdan iboratdir. Bunda a w a l aniqlanuvchi metall ioni indikator bilan o ‘zaro birikib, suvda eruvchan maMum bir rangii kompleks birikma hosil qiladi. Keyinchalik uni titrlash jarayonida eritmadagi barcha metall ioni, indikator bilan birikkan metall ionlarini ham trilon B birmuncha barqaror kompleks birikma holida o ‘ziga biriktirib oladi va titrlash ekvivalent nuqtasiga kelganda indikator o ‘zining boshlang'ich rangiga o ‘tadi. Reaksiyani quyidagi tenglama bo‘yicha ifodalash mumkin:

Kompleksonometriya usulida titrant sifatida trilon B ning 0,1 m ol/1,0,05 mol/1 va 0,01 mol/1 li eritmalari ishlatiladi.