Toshkent farmatsevtika instituti farmakologiya va klinik farmatsiya

Farg„ona  vodiysi.  Respublikaning  sharqiy  qismini  tashkil  etib,  tabiiy  tuzilishi,  muhandis-
geologik  sharoiti  boshqa  viloyatlardan  tubdan  farq  qiladi.  Farg„ona  vodiysi  maydoni  19,2  ming 
kv. km bo„lib, respublika  hududining 4,3%  ni tashkil  etadi.  Aholisi 5,6  mingdan ortiq.  Farg„ona 
vodiysining  hamma  tomoni  tog„lar  bilan  o„ralgan:  shimoliy-shimoli-g„arbda  Qurama,  sharkda 
Talass-Farg„ona,  janubda  Turkiston  tog„  tizmalari  o„rab  turadi.  Respublikaning  eng  harakatchan 
zonalaridan  biri  Farg„ona  vodiysi  hisoblanadi.  Ma‟lumki,  vodiy  uchta:  Namangan,  Andijon  va 
Farg„ona  viloyatlaridan  tashkil  topib,  ko„chki  jarayonlari  Namangan  va  Farg„ona  viloyatlarida 
ko„proq  uchraydi.  Vodiyning  shimoliy  qismidagi  Namangan  viloyatida  keyingi  vaqtlarda  olib 
borilayotgan  yo„l  qurilishi  (Qamchik  dovoni)  natijasida  nisbatan  texnogen  sababga  ko„ra 
ko„chkilar  biroz ko„payib  bormoqda. Tabiiy  holatda uchraydigan ko„chkilar viloyatdagi Sumsar, 
G„ova,  Podsho-Ota,  Pishkaran  soylarining  o„rta  qismlarida  ko„proq  uchraydi.  YAngiqo„rg„on, 
Kosonsoy,  CHortoq  rayonlari  Qurama  tog„ining  janubiy  yonbag„irlarida  bo„lganligi  uchun  ham 
bu  joylarda  ko„chki  jarayoni  aholi  yashaydigan  hududlarga  sezilarli  xavf  tug„diradi.  Lyoss 
qatlamlari  orasida ikkilamchi gips  minerali  hosil  bo„lishi  natijasida bu  qatlamlar  palaxsa-palaxsa 
bo„lib  ko„chib  ketadi.  Salgina  namgarchilik  natijasida  tuzlar  erib  lyoss  qatlamini  tezda  oqovaga 
aylantirishi  ham  ko„chki  jarayoniga  sezilarli  ta‟sir  ko„rsatadi.  SHu  bilan  birga  bu  joylarga  xos 
bo„lgan  hodisa,  ya‟ni  yangi  erlar  o„zlashtirilishi  natijasida  sug„orma  erlarda  o„pqon  olish 
(suffoziya)  juda  keng  tarqalgan.  Bu  ham  nafaqat  qishlok  xo„jaligi  ekinlariga,  balki  shu  joydagi 
tuproq  qatlami  emirilishiga  katta  zarar  etkazmoqda.  Respublikamizning  boshqa  tog„  oldi 
hududlariga  xos  bo„lgan  qishloq  xo„jalik  tadbirlari  (sug„orma  erlar)  o„tkazish  natijasida  kichik-
kichik  ko„lamga  ega  bo„lgan  ko„chkilar  ko„proq  uchrash  holati  vodiyning  hamma  adirliklarida 
kuzatilmokda.  Mazkur  tadbirni  o„tkazishda  tog„  oldi  adirliklarining  qulay  maydonlarini 
o„zlashtirish  bilan  birga  shu  joylarning  tabiiy  tuzilishiga,  gidrotexnika  inshootlari  joylashuviga, 
ayniqsa suvdan foydalanilganda me‟yoriy ko„rsatkichlarga katta e‟tabor berish lozimligini alohida 
ta‟kidlash  zarur,  deb  hisoblaymiz.  CHunki,  hali  tuproq  sifatida  to„liq  shakllanmagan,  o„simligi 
kam bo„lgan, adirliklardagi lyoss  qatlamlari ortiqcha namgarchilikni ko„tara olmaydi,  bu esa shu 
joyning yuvilishiga, oxir oqibatda eroziya jarayoni kuchayishiga zamin tayyorlaydi. 
Umuman,  Vatanimiz  hududlarida  tarqalgan  ko„chki-surilma  jarayonlari  to„g„risida  fikr 
yuritar  ekanmiz,  ularni  ilmiy  o„rganish,  baholash,  doimiy  kuzatish  qanchalik  ahamiyatga  ega 
bo„lsa,  bunday  jarayonlar  sodir  bo„lishi  mumkin  bo„lgan  joylarda  istiqomat  qiladigan  aholi 
o„rtasida  ma‟lum  tushuntirish  ishlarini  olib  borish,  ayniqsa  qishloq  xo„jaligi  siyosatini  yurgizish 
mutlaqo  yangi  g„oya  asosida  bo„lishi  shart.  Bu  g„oyaning  asosini  har  bir  qarich  erni  e‟zozlash, 

---

42 
 
tabiiy  fizik-mexanik  xususiyatini  o„rganish  va  qanday  ekin  turini  ekishni  bilish  tashkil  etadi. 
SHundagina,  yil  sayin  ko„payib  borayottan  aholini  kerakli  qishloq  xo„jalik  mahsulotlari  bilan 
ta‟minlash muammosining echimi ijobiy bo„lishiga erishiladi. 
Sel 
Sel  -  suvning  mexanik  faoliyagidan  yuzaga  keladigan  murakkab  jarayon  bo„lib,  turli 
omillarning  (iqlim,  gidrologik,  geomorfologik,  geologik  va  boshq.)  o„zaro  ta‟siri  natijasida 
vujudga keladi. Uning tarqalishida mahalliy sharoit alohida o„rin egallaydi. Sel vujudga keladigan 
yoki sodir bo„lish ehtimoli yuqori bo„lgan joylarni sel o„chog„i deb yuritaladi. Sel o„chog„i paydo 
bo„lishining  asosiy  ko„rsatkichi  gidrometeorologik  sharoit  hisoblanadi.  Uzoq  muddatli  jala 
yog„ishi va muzliklarning qisqa muddatda kuchli erishi okibatida daryo o„zanlaridagi suv miqdori 
keskin ko„payib ketadi. Natijada suv bilan aralashgan (qum, shag„al, dag„al bo„lakli jinspar) oqim 
paqdo  bo„lib,  ko„pgana  qo„poruvchilik  ishlari  amalga  oshiriladi.  SHu  sababga  ko„ra  sellar  ikki 
guruhga  bo„linadi:  gdyasial  -  muzlik  va  qorlarning  jadal  erishi  va  jatt  -  ko„p  miqdorda  yomg„ir 
yog„ishi  natijasida  paydo  bo„ladi.  Ularning  paydo  bo„lishida  joyning  geomorfologik  tuzilishi  va 
cho„kindi jinslar miqdori  ham alohida  o„rin  egallaydi. Respublikamizning  tog„  oldi  hududlari  va 
unga tutash tekisliklarda ko„p yomg„ir yog„ishi natijasida paydo bo„ladigan sellar keng tarqalgan. 
Yirik  qor  va  muzlik  qatlamlari  tarqalgan  tog„li  zonada  esa  glyasial  turi  ko„proq  uchraydi. 
Sellarning jalali turi aholi va hududlarga katta xavf solib ko„p miqdorda iktisodiy zarar etkazadi. 
Sel oqimlari harakat xususiyati bo„yicha turbulent va strukturali turlariga bo„linadi. 
Turbulent sellar o„zan bo„ylab, daryo va soylardagi suv miqdori ortib ketishi natijasida oqim 
harakati qonuniga muvofiq vodiy yo„nalishi bo„yicha bo„ladi. 
Strukturali  sellar  maydon  bo„ylab,  turli  tosh  bo„laklarining  butun  yonbag„ir  bo„yicha 
yoppasiga bostirib kelishi natijasida bo„ladi. 
Har  ikkala  xususiyatga  ega  bo„lgan  sellar  daryo  o„zanlari  va  yonbag„irlarni  buzishi  bilan 
birga  keng  ekin  maydonlariga  katta  miqdordagi  oqova  oqimini  olib  keladi.  Vatanimizni  o„rab 
turgan  tog„lar  va  tog„  oldi  hududlari  selga  xavfli  hududlarga  kiradi.  Sel  ayniqsa,  Qashqadaryo, 
Namangan,  Jizzax,  Farg„ona,  Surxondaryo  va  Toshkent  viloyatlarida  ko„proq  uchraydi. 
Respublikamizning  sel  xavfi  bor  joylaridan  aholini  xavfsiz  joylarga  o„tkazish  bo„yicha 
Favqulodda  vaziyatlar  vazirligi,  “O„zgidromet”  hamda  Qishloq  va  suv  xo„jaligi  vazirligi 
xodimlari joylardagi mahalliy hukumat organlari rahbarlari bilan maxsus dasturlar asosida harakat 
qilmoqdalar. Xavfli joylarda joylashgan aholining to„g„ri harakat qilishida, ayniqsa ko„chki va sel 
oqimlari bo„ladigan hududlarda, xavf yuzaga keladigan omillarni o„z vaqtida aniqlash, qayd etish 
va bundan aholini xabardor qilish tadbirlari muhim o„rinni egallaydi. Sel hodisasini oldindan aytib 
berish ancha mushkul, odatda sel xavfi bor joylardagi aholi o„n daqiqa, ko„pi bilan 1-2 soat avval 
ogohlantiriladi.