Toshkent farmatsevtika instituti ekologiya va mikrobiologiya kafedrasi kimyoviy mikrobiologiya fani bo

Ish o'yini uchun savollar.
1.Kimyoterapevtik moddalarning asosiy guruhlari va ularning mikroblarga qarshi ta’sir maxanizmi.
2.Antibiotiklar:umumiy ma’lumotlar.
3.Muhim antibiotiklar va ularning mikrobga qarshi mexanizmi.
4.Mikroorganizmlarning kimyoviy preparatlarga chidamliligi va uni bartaraf qilish yo’llari.
5. Kimyoterapevtik preparatlarning etiotropligi va organotropligi. Kimyoterapevtik ideks nimaligini aytib bering.
6. Kimyoterapevtik preparatlarning asosiy turlari va ularning mikroorganizmlarga ta’sir etish mexanizmlari.
7.Antibiotiklar rejasini aytib bering.
8. Mikroorganizmlarning dori vositalariga nisbatan tabiiy va o’zlashtirma chidamliligi.
9..Mikroorganizmlarning dori vositalariga rezistentligini bartaraf etish yo’llari.
10.Kimyoterpevtik moddalarni aktivligini aniqlash usullari.
11.Antagonizm. Antibiotiklarga talab.
O'quv jarayonida talabalar bajaradigan mustaqil ishi.
1.Laboratoriya hayvonlariga yuqtirish usullari.
2.Laboratoriya hayvonini yorish,o'qituvchi bilan birgalikda.
3.Surtma tayyorlash va gramm usuli bilan bo'yash,mikroskop orqali kuzatish va dafatrga chizib olish.
4.Tayyor preparatlarda fagositoz hodisasanini mikroskop orqali kuzatish, metodik qo'llanmalar bilan mustaqil ishlash.
5.Bakteriyalarni antibiotiklarga sezgirligini antibiotiklar shimdirilgan standart disklar metodi bilan aniqlash.
6.Turli darajada suyultirish usuli bilan atibiotiklarning aktivligini aniqlash.
7.Antibiotiklarning kuchini agarda diffuziyalash usuli bo’yicha aniqlash.
8.Mikroorganizmlarning antibiotiklarga sezuvchanligini aniqlashning tezkor usuli.

Kimyoterapevtik moddalarning asosiy guruhlari va ularning mikroblarga qarshi ta’sir mexanizmi.

Tibbiyot amaliyotida yuqumli kasalliklarni davolash va oldini olish uchun patogen mikroorganizmlarni nobud qila olish xususiyatiga ega bo’lgan kimyoviy moddalar keng qo’llaniladi. Bu moddalar kasallikni davolash maqsadida qo’llanilsa, kimyoterapiya, profilaktika maqsadida qo’llanilsa, kimyoprofilaktika deb ataladi.
1885 yil P. Erlix kimyoterapiyaga asos solib, mikrob hujayrasi ma’lum bir kimyoviy moddalar bilan o’zidagi maxsus reseptorlari yordamida o’zaro ta’sirlashadi degan xulosaga keldi.
Kimyoterapevtik moddalarning ba’zi bir umumiy belgilari:
a) odam organizmiga toksik ta’sirining yo’qligi. Moddalarning zararsizligi kimyoterapevtik ko’rsatkich (KK) yordamida aniqlanadi.
b)kimyoterapevtik moddalarning mikroorganizmlarga kuchli tanlab ta’sir etishi, antimikrob ta’sir doirasi bilan aniqlanadi.
c) kimyoterapevtik moddalar bakteriostatik yoki bakterisid ta’sirga ega. Bakteriostatik ta’sir deganda bakteriyalarning o’sishi va ko’payishini to’xtatish, bakterisid ta’sirda esa bakteriyalarning nobud bo’lishi tushuniladi.
d) kimyoterapevtik moddalar har doim mikroorganzmlarning doriga chidamli shakllarini keltirib chiqarish xususiyatiga ega, ba’zi bir dorilarga chidamli mikroorganizmlar tez hosil bo’lsa boshqalariga sekinlik bilan vujudga keladi.
e) virusli infeksiyalar kimyoterapiyasi. Virusli infeksiyalarga antibiotiklar samarali ta’sir ko’rsatmaydi. Bu vuruslarda xususiy metabolizmning yo’qligi bilan bog’liq. Pirimidinga o’xshash idoksuridin (5-yod-dezoksiuridin) gerpetik va adenovirusli keratit, kon’yugktivit va uchuqni davolashda qo’llaniladi. Gripp, qizamiq, qizilcha, vezikulyar stomatit viruslarning boshlang’ich davrida susaytiruvchi ta’sir ko’rsatadigan dorilarga amantadin hosilalari kiradi. Bulardan remantadin gripp A virusiga juda samarali ta’sir ko’rsatadi;
f)chechak viruslari reproduksiyasini to’xtatadigan tiosemikarbazon hosilalari juda yaxshi naf beradi.
Kimyoviy moddalar organotroplik va parazitotroplik xususiyatiga ega bo’lishi kerak:
a) mishyak dorilar (salvarsan, asorsol,nevarsenol) sifilis, sibir yazvasi, qaytalama tifni davolashda ishlatiladi.
b) xinin, akrixin, plazmosid, bigumal sodda jonivorlar ko’rsatuvchi malyariya kasalligini davolashda;
c) sulfanilamidlar – oq streptosid, etazol, ftalazol, norsulfazol, sulfademizin. Sulfanilamidlarni ta’sir qilish mexanizmi hujayrada almashinuv proseslarini buzilishi o’z ichiga oladi.shu sababli organizmda mikrobni ko’payishi to’xtaydi. Shundan keyin organizmni himoya kuchlari ta’sirida mikroblar halok bo’ladi.
d) tuberkulyozni davolash uchun PASK –poraaminosalisil kislota, tibon, tubazid.
2. Antibiotiklar: umumiy ma’lumotlar
Antibiotiklar—ba’zi mikroorganizmlar (aktinomisetlar, zamburug’lar, bakteriyalar) hayvon to’qimalari va ayrim yuksak o’simliklar hayot faoliyati natijasida xosil bo’ladigan va turli xil mikroblarning o’sishi hamda rivojlanishini to’xtatadigan organik moddalar. Bu terminni Amerika olimi Z. Vaksman mikroblarda hosil bo’lib, boshqa mikroblarga qarshi ta’sir etadigan moddalarga nisbatan taklif etgan.
Antibiotiklar kasallantiruvchi (patogen) mikroblardagi moddalar almashinuvini buzib, ularni o’ldiradi yoki o’sishini to’xtatadi. Ular turli mikroblarga turlicha ta’sir ko’rsatadi. Masalan, bir antibiotik ma’lum bir mikrobga kuchli boshqasiga kuchsiz yoki umuman ta’sir qilmaydi. Antibiotiklar faqatgina mikroblarga ta’sir qilmay balki odam, hayvon va o’simlik organizmidagi to’qima va hujayralarini emiradi. Shuning uchun tibbiyot amaliyotida uning faqat zararli mikroblarni o’ldiradigan, ammo odam, hayvon va o’simlik organizmini yemirmaydigan turlarigina ishlatiladi. Birinchi antibiotic modda(tirotrisin)ni 1939 yilda Dyubo tuproqda yashovchi Basillus brevis nomli bekteriyadan oldi.
Kimyoviy tarkibi bo’yicha antibiotiklar quyidagi guruxlarga bo’linadi:
1.Betalaktamli antibiotiklar yoki betalaktamidlar-betalaktam xalqali azot tutuvchi geterotsiklik birikmalar. Bularga quyidagilar kiradi: penitsillin guruhi-tabiiy benzilpenitsillin va yarim suniy penitsillin va tefalosporin.
2. Tetratsiklin va uning yarim suniy xosilalari; oksitetratsiklin, xlortetratsiklin, morfosiklin,
metatsiklin, dioksitsiklin, vibromitsin. Bular har xil radikallar tutuvchi to’rta benzol xalqadan tashkil topgan.
3. Aminoglikozidlar-streptomitsin guruhi va dezoksistreptamin tutuvchi aminoglikozid
antibiotiklar.
4.Makrolidlar-makrotsiklik lokton xalqa tutuvchi birikmalar (eritromitsin,olendomitsin).
5.Levomitsetin(tabiiy turi xloramfenikol) suniy modda bo’lib, tarkibiga nitrofenil,dixloratsetamin
propandiol kiradi.
6. Rifamisinlar. Bu guruhga tabiiy antibiotik-rifamisin va uning yarim suniy hosilasi-rifampisin kiradi. Bular murakkab kimyoviy tuzilishga ega, makrosiklik halqasi bor.
7. Poliyenli antibiotiklar-nistatin, levorin, amfoterisin B. bular bir qancha tutash qo’sh bog’larga ega.
Antibiotiklar bakteriyalarga ko’rsatadigan ta’siriga qarab 3 guruhga bo’linadi:
1. Bakteriostatik ta’sir-bakteriyaning o’sishi va ko’payishi faoliyatini to’xtatib qo’yadi. Buning natijasida bakteriya o’z zahrini ishlab chiqarolmaydi.(tuberkulyoz, zaxm)
2.Bekteritsid ta’sir qiluvchi antibiotiklar-bakteriyaning hujayra devori yoki nukleidning parchalanishini keltirib chiqaruvchi antibiotiklar hisoblanadi.
3.Bakteriolitil ta’sir qiluvchi antibiotiklar-hamma turdagi bakteriyalarni eritib yo’q qilishga qaratilgan ta’sir.
O’z ta’siriga qarab esa 2 guruhga bo’linadi:
1.Tor doiradagi antibiotiklar faqatgina bir turdagi yoki grammanfiy yoki grammusbatlarga ta’sir etuvchilar.
2.Keng doiradagi antibiotiklar bir necha grammusbat va grammanfiy bakteriyalarga,masalan, rikketsiya, xlamidiy, mikoplazma va boshqalarga antimikrob ta’sir ko’rsata oladi.
Antibiotiklarning antimikrob ta’siri turlicha bo’lib u shartli TB bilan belgilanadi. TB-antibiotiklarning minimal dozasi olinib, bakteriyaning maksimal o’limini keltirib chiqarishi tushuniladi. Har bir antibiotik uchun bu ko’rsatkich har xil. Antibiotic buyurilganda bemor yoshi, og’irligi aniqlanib, buni natijasida 1kg-TB olinadi.

Muhim antibiotiklar va ularning mikrobga qarshi mexanizmi.

I. Bakteriyaning hujayra devoir komponentlari sintezini to’suvchi antibiotiklar:
1. Penitsillinlar—tibbiyot amaliyotida ilk bor qo’llanilgan, uni Penicillium turkumiga kiruvchi zamburug’lar ishlab chiqaradi. Tibbiyotda tabiiy va yarim sun’iy penitsillinlardan foydalaniladi.
a) tabiiy penitsilinlarga: benzilpenitsillin, bitsillin va fenoksimetilpenitsillin kiradi. Tabiiy penitsillinlar tor ta’sir doirali antibiotiklar bo’lib, bekterial B-laktamaza me’daning kislotali muhiti ta’sirga sezuvchandir.
b) yarim sun’iy penitsillinlarga biologik va kimyoviy yo’llari bilan olinadigan har xil moddalar kiradi.
v) murakkab penitsillinlar tarkibiga penitsillin halqasi bilan birga klavulan kislotasi va sublaktam moddalar ham kiradi. Penitsilinlar odam hujayralariga ta’sir ko’rsatmaydi, chunki uning tarkibida peptidoglikan moddasi yo’q.
2. Sefalosporinlar molekulasi 6-aminopenitsillin kislotasi 6-APKva B-laktam halqadan tashkil topgan. Sefalosporinning antibacterial ta’sir mexenizmi penitsillinga o’xshash.
3. Boshqa B-laktam antibiotiklar. Bu guruhga monobaktamlar, karbapenemlar kiradi. Ular bakteriyalarning hulayra devoir sinteziga ta’sir ko’rsatadi.
4. Batsitratsinlar peptid antibiotiklari bo’lib, asosan, Bacillus subtilis va B.Licheniformis spora hosil qilishdan oldin ajratib chiqaradi. Tibbiyot amaliyotida batsitratsin A qo’llaniladi. Antimikrob ta’sirga ega.
5. Vankomitsin- glikopeptiddan tashkil topgan, Streptomyces ning har xil turlari ishlab chiqaradi. Hujayra devoridagi peptidoglikan sintezini to’xtatib qo’yadi, ko’pgina grammusbat bakteriyalarga antimikrob ta’sir ko’rsatadi.
6. Sikloserin- bu moddani ham Streptomyces ning har xil turlari ajratib chiqaradi. Ba’zi grammusbat va grammanfiy bakteriyalarga bakteriostatik ta’sir ko’rsatadi.

II. Mikroorganizmlarning sitoplazmatik membranasi funksiyasini buzuvchi preparatlar. Bu guruhga:

1. Polimiksinlar, bu antibiotiklarni Bacillus polymyxa va boshqa ba’zi bir bakteriyalar hosil qiladi. Bu guruhga polimiksin M, polimiksin B kirib bir-biridan farmokologik xususiyatlari bo’yicha farq qiladi.
2. Polienli antibiotiklar-nistatin, levirin, amfoteritsin B aktinomitsetlarning Streptomyces turi ishlab chiqaradi.
3. Gramitsidlar polipeptidlar bo’lib Bacillus brevis ishlab chiqaradi. Grammusbat kokklar va batsillalarga nisbatan bakteriostatik ta’sirga ega.

III. Bakteriya hujayrasi ribosomasida oqsil sintezini to’suvchi antibiotiklar. Bu guruhga aminoglikozid, tetratsiklin, levomitsitin, makrolid, azalid, linkozalid guruhlari kiradi.

1. Aminoglikozidlarning 50 dan ortiq turi aniqlangan. Bu moddalar 3 avlodga bo’linadi: 1-avlodga streptomitsin, kanamitsin, monomitsin, neomitsin; 2-avlodga gentamitsin; 3-avlodga sizomitsin, tobramitsin, amikatsin, netilmitsin, didezoksikanamitsin B kiradi.
Bu antibiotiklarning ijobiy ta’siri bilan birga nohush, ya’ni neyro- va nefrotoksik ta’siri ham bor. Masalan, streptomitsin eshitish a’zolariga nohush ta’sir ko’rsatadi.
2.Tetratsiklin guruhiga mansub antibiotiklar kang ta’sir doirasiga ega bo’lib bakteriostatik ta’sir etadi. Uning salbiy ta’siri esa disbakteriozga olib keladi.
3.Levomitsetinni aktinomitsetning Streptomyces venezueae turi ajratib chiqaradi. U grammanfiy anaerob va grammusbat bakteriyalarga, rikketsiyalarga, spiroxetalarga, xlamidiyalarga va boshqa mikroorganizmlarga bekteriostatik ta’sir etadi.
4.Makrolidlar tabiiy va yarim suniy guruhlarga bo’linadi. Asosan penitsillin va tetratsiklinga chidamli bakteriyalar guruhlariga, rikketsiyalar, xlamidiyalarga bakteriostatik ta’sir ko’rsatadi.
5.Azalidlar-bu guruhga azitromitsin kirib, keng ta’sir doiraga ega. Fagotsitlar o’rab olgan bakteriyalarga ta’sir ko’rsatadi.
6.Linkozamidlar guruhiga linkomitsin kiradi, uni aktinomitsetlarning ba’zi bir turlari ishlab chiqaradi. Patogen kokklar, bo’g’ma va kuydirgi bekteriyalari, ba’zi bir anaerob jarohat infeksiyalariga bakteriostatik ta’sir ko’rsatadi.
IV. RNK-polimerazani to’suvchi antibiotiklar. Bu guruhga rifamitsinlar kiradi, uni Streptomyces mediterranei ishlab chiqaradi. Rifamitsinlar yarim suniy o’xshashi rifampitsin bo’lib, keng antibekterial ta’sir doirasiga ega.
V.DNK replikatsiyasini to’sib qo’yuvchi antibiotiklar. Bu guruhga novobiotsin, mitomitsin C6, porfiromitsin va boshqa antibiotiklar kirib, bularni aktinomitsetlarning ba’zi turlari ajratib chiqaradi. Novobiotsin DNK polimerazaga ta’sir qilib, DNK sintezini buzadi. Bundan tashqari, RNK vabakteriya hujayra devorining sintezini ham to’sib qo’yadi.

Mikroorganizmlarning kimyoviy preparatlarga chidamliligi va uni bartaraf qilish yo’llari.
Tibbiyot amaliyotida antibiotiklar qo’llanila boshlangandan so’ng antibiotikka chidamli bakteriyalar ham hosil bo’la boshladi. Keyingi vaqtda dorilarga chidamli bakteriyalar soni oshib bormoqda. Antibiotiklarga chidamlilik faqat bakteriyalarda emas, balki boshqa mikroorganizmlar rikktsiyalar, xlamidiyalar, mikoplazmalar, achitqisimonda ham kuzatiladi.
Antibiotiklar va boshqa kimyoterapevtik moddalarga mikroorganizmlarning rezistentlik mexanizmi. Bu mexanizm, asosan, quyidagilarga bog’liq: a) faol antibiotiklarning nofaol shaklga fermentativ, inaktivatsiya va modifikatsiya yo’li bilan o’tishi; b) ma’lum bir kimyoterapevtik modda uchun hujayra devori o’tkazuvchanligining yo’qolishi; c) bakteriya hujayrasidagi maxsus transport tizimining buzilishi; d) mikroorganizmlarga hayotiy zarur metabolitlar hosil bo’lishini, dori bilan to’silgan asosiy yo’l o’rniga alternative yo’lga o’tishi.
Rezistentlik mexanizmi birlamchi va hayot davomida orttirilgan bo’lishi mumkin. Birlamchi mexanizm shu dori ta’siri uchun “nishon” ning yo’qligi bilan bog’liq. Hayot davomida orttirilgan rezistentlik mexanizmi modifikatsiya, mutatsiya, rekombinatsiya natijasida “nishon”ning o’zgarishiga bog’liq.
Beta-laktam antibiotiklarga nisbatan rezistentlikgining biokimyoviy mexanizmi har xil. Bular beta-laktamazalar sintezi, penitsillin bog’lovchi oqsillar va “nishon”larning o’zgarishiga bog’liq bo’ladi. Umuman olganda rezistentlik kelib chiqishi antibiotikning kimyoviy tuzilishiga va bakteriyalarning xususiyatlariga bog’liq.
Bakteriyalarning antibiotikka rezistentligi kelib chiqishiga ko’pgina omillar, masalan, ba’zi bir yuqumli kasalliklarning oldini olish yoki davolash maqsadida belgolangan miqdordan kamroq dozada va vaqtda nazoratsiz holda qo’llanilishi yoki qo’llanishdan oldin mikroorganizmlarning antibiotiklarga sezuvchanligi aniqlanmasligi sabab bo’ladi.
Kimyoviy moddalarga chidamli bakteriyalarga qarshi kurashish uchun antibakterial ta’sir mexanizmi farq qiladigan yangidan-yangi kimyoterapevtik dorilarni ishlab chiqarish, shuningdek, bakteriya fermentlariga chidamli bo’lgan faol guruh tutuvchi antibiotiklarni yoki bakteriya fermentlari faolligini susaytiruvchi omillarni kashf etish kabi choralar ko’riladi. Ajratib olingan bakteriya shtammlarining antibiotikka sezuvchanligini iloji bоricha aniqlash lozim. Tashqi muhitning dorilarga chidamli bakteriyalar bilan ifloslanishini har doim epidemiologik tekshirishdan o’tkazish mуhim ahamiyatga ega. Masalan, xozir kasalxona ichi infeksiyalariga kiruvchi, ko’pgina antibiotiklarga chidamli patogen mikroorganizmlar butun dunyo mamlakatlarida katta muammoga aylanib bormoqda.