Тошкент фармацевтика институти

3.3. Antibioz, simbioz, neytralizm munosabatlar    
 
Jamoa (biotsenoz) komponentlari o'rtasida o'zaro munosabatlar turli xil shaklda bo'ladi. Ana 
shunday munosabatlaming bir necha xillari bo‗lib ular quyidagilardan iborat: 
/.  Neytraliim  —  (0:0)  bunda  ikki  populatsiyadagi  asatsiatsiyalarda  o'zaro  ta‘sir  sezilmaydi, 
ikki  populatsiya  individlari  ham  deyarlik  bir  xilday  yashaydi.  Masalan,  sherlar  o‗tlar  bilan 
oziqlanmasalar  ham,  savannalardagi  yaylovlaming  holati  ular  uchun  befarq  cmas.  Chunki, 
ulaming ovqati bo'lmish antiloplar hosildor yaylovlarda ko‗p boladi. 
5. 
Konkurensiya (raqobatlilik)  bunda  ikki  populatsiyalar  bir-  birlariga  to‘sqinlik 
qiladilar. Ya‘ni bir poplatsiya ikkinchi populatsiya bilan defitsit (yetishmaydigan) resurslarni 
o'zlashtirishda kurashadilar. (Bu ma- sala populatsiyalar mavzuyida batafsil yoritilgan). 
Amensalizjm (-.0) — bunda bir populatsiya o'ziga zarar keltirmasdan ikkinchi populatsiyaning 
yashashiga  to'sqinlik  qiladi  yoki  uni  o'sishga  qo‗ymaydi.  Amensalizmga  tipik  misol  qilib 
antibiotik  zamburugMar  —  akti-  nomitsetlar  yoki  o'simlik  fitonsidlarining  parazit 
mikroorganizmlarga ko'rsatgan ta‘sirini olish mumkin. Amensalizm hodisasini suvning gu 
 
lashida  ham  ko'rish  mumkin,  ya‘ni  ko'payib  chiriyotgan  ko‗k-yashil  suvo'tlardan  ajralib 
chiqqan  toksinlar  (zaharli  moddalar)  ko'pchilik  zoo-  planktonlarning  oiimiga  sabab  boiadi 
yoki ularni siqib chiqaradi. 
6. 
Parazitizm va yiritqichlik (+,-)— bunda bir populatsiya ikkinchi populatsiyaga hujum 
qilib  uning  yashashishga  zarar  keltiradi,  biroq  o‗zining  kelgusidagi  hayoti  ham  o‗ljasiga 
bevosita  bog'liqdir.  Agar  ja-  moadagi  bir  populatsiya  yirtqich  (birlamchi  konsument)  — 
odatda,  hay-  vonlar  o'ljasi  yoki  «xo‗jayini»  —  birlamchi  produtsent  (o‗simlik)  bo'lsa  ular 
o‗simlikxo‗rlar  deyiladi.  Agar  bir  populatsiya  ikkinchi  populatsiya  uchun  zararli  bo'lgan 
moddalarni ishlab chiqsa, bunda allelopatiya yoki antibioz mikroorganizmlar deyiladi. 
Biz  hammamiz  yirtqich  va  parazitlarga  nisbatan  g‗arazgo‗yligimiz  ku-  chli,  biroq 
odamlarning o'zlari ham tipik yirtqichlar hisoblanadi. 
Ular tabiiy epidemiyalarga ko'pincha o'zlari sabab bo‗ladilar. To‗g‗ri yirtqichlar va parazitlar 
o'simliklar  bilan  oziqlanib,  allelopatiyada  esa  bir  populatsiya  individlari  ikkinchi  bir 
populatsiya  individlariga  salbiy  ta‘sir  etib,  ulami  halok  qiladilar  yoki  zarar  keltiradilar, 
populatsiyalaming  o'sishini  susaytiradilar,  ularning  miqdorini  kamaytiradilar  va  hokazo. 
Lekin  yirtqichlarsiz,  parazitlarsiz  va  allelopotiyasiz  populatsiyalar  yashay  oladimi  yo'qmi, 
buni chuqur tahlil qilib 0‗rganilganda shu narsa aniq ravshan bo'ldiki, bu xildagi organizmlar 
populatsiyalar zichligini normal ta‘minlash imkoniyatini yaratadilar. 

---

7. 
Kommensaliztik (+,0) — bunda bir populatsiya ikkinchi populatsiya bilan birlashganda 
foyda  ko'radi,  bu  birlashish  ikkinchi  populatsiya  uchun  esa  ahamiyatsiz  yoki  uning  uchun 
bcfarq  bo'ladi.  Bu  birlashish  simbioz-  ning  shunday  bir  shakliki,  bundagi  partnyorlaming 
bittasi  ikkinchisiga (xo'jayiniga) tashqi muhitga bo'lgan munosabatlarini  bajarishni  yuklaydi, 
o‗zi  esa  tashqi  muhit  bilan  to'g‗ridan-to‘g‗ri  bog'lanmaydi.  Ular  orasida  antoganizm  ham 
bo‗lmaydi. Umumiy maydon, substrat, ozuqa, hara- katlanish-kommensial munosabatlaming 
asosini  tashkil  etadi.  Xo'jayinning  tuzilishi  va  hayot  kechirish  holatlaridan  kommensal  o'zi 
uchun  ko'pincha  bir  tomonlama  foyda  ko'radi.  Uning  o‗zi  «xo‗jayin»  uchun  ko'pincha  be- 
farq,  ahamiyati  yo'qday  tuyuladi.  Parazitlik  yoki  simbiozning  boshqa  shakllariga  qaraganda 
kommensalizm  kamroq  uchrab  turadi.  Masalan,  daraxtlarda  in  qurib  yashovchi  qushlar, 
akulalarda  yopishib  yashovchi  lotsman  baliqlari,  axlatlar  bilan  oziqlanadigan  sinantrop 
yumronqoziq populatsiyalari va qushlar ham kommensalizmga misol bo'la oladi. 
Kommensalizm  ko'pincha  okeanlardagi  organizmlarda  ko'proq  uchrab  turadi.  Buni 
okeanlardagi har bir qurt uyasida, har bir ikki chanoqli moluskalar chanog'ida, bulutlilarning 
tanasida  doimo  chaqirilmagan  meh-  monlar,  organizmlar  yashab  hayot  kechiradilar.  Lekin 
ular o'zlari xo'jayinlariga zarar keltirmaydilar. 
8. 
Protokooperatsiya  —  bunda  ikki  populatsiya  ham  birlashgan  asso-  tsiatslyadan  faqat 
foyda ko'radilar, biroq bunday munosabatlar ular uchun shart emas. 
9. 
Kooperatsiya  —  ikki  organizm  bir-birlari  bilan  kooperatsiya  hosil  qiladilar.  Bimday 
kooperatsiya ikki organizm uchun ham ustunliklarga ega. Masalan, krablar bilan kovakichlilar 
bunga  misol  bo‗la  oladi.  Kovakichlilar  krablarning  orqasiga  yopishib  olib  (ba‘zan  ularni 
krablarning o'zlari o'tqazib oladilar) ularni dushmanlardan himoya qiladilar. Kovakichlilar esa 
o‗z  navbatida  krablardan  transport  vazifasida  foydalanadilar  hamda  ulardan  qolgan  ovqat 
qoldiqlari bilan ovqatlanadilar. 
10. 
Mutualizm  (+,+).  Birlashgan  ikki  populatsiya  ham  faqat  foyda  ko'radi,  bu  birlashish 
ular  uchun  fovdalidir,  bunday  birlashgan  organizmlar  tabiiy  sharoitda  biri  ikkinchisiz  hayot 
kechira  oimaydi.  Masalan,  termitlar  va  ularning  ichaklarida  yashovchi  xivchinlilar  bunga 
yaqqol  misoldir.  Bunda  xivchinlilar  termitlar  qabul  qilgan  kletchatkani  hazm  qilishga  yor- 
dam  beradilar,  chunki  termitlar  kletchatkani  mustaqil  o'zlashtira  olmaydi-  lar.  Xivchinlilar 
ham termitlarsiz yashay olmaydilar. Chunki, ular uchun yashash sharoiti termitlar ichaklaridir. 
Xuddi shunday holatni lishayniklar misolida ham ko'rish mumkin. 
11. 
Turlar  o'rtasidagi  munosabatlaming  ikki  va  undan  ko‗p  tur  uchun  qulaylik 
tug'diradigan  iilini  o'zaro  )vrdam  deyiladi.  Masalan,  hasharotlar  yordamida  changlanadigan 
o‗simliklar,  changni  bir  o'simlikdan  ikkinchi  o'simlikka  olib  o'tadigan  va  shu  bilan 
o'simliklaming  chetdan  clianglanishini  ta‘minlaydigan  hasharotlarga  muhtojdir.  Boshqa 
hollarda turlar orasidagi o‗zaro munosabatlar bir-biriga qarama-qarehi tarzda bo'lishi mumkin. 
Yirtqichlikda bir tur hayvonlar boshqa tur hayvonlami yeydi. Ikkala tur tashqi muhitning bir 
xil  sharoitician  foydalansa-yu,  o‗sha  shart-sharoit  miqdori  chegaralangan  bo‗lsa,  bunda  bu 
sharoitda yashaydigan turlar o'zaro raqobat tarzida munosabatda bo'ladi. Masalan, o'simliklar 
yorug‗lik. tuproqdagi suv va meniral moddalar uchun raqobatda bo'ladi. Shox-shabbasi yaxshi 
rivojlangan  o'simliklar  yorug'lik  nurini  ko'proq  oladi,  suv  va  mineral  moddalardan  yaxshi 
foydalanadi  hamda  tez  o'sadi  va  rivoj-  lanadi,  natijada,  yorug'lik  va  boshqa  mineral 
moddalardan  kamroq  foy-  dalangan  turlami  o'zining  shox-shabbasi  ostida  qoldirib,  ularning 
o'sishi va rivojlanishiga to'sqinlik qiladi. 
Bir  xil  o'lja  bilan  ovqatlanadigan  yirtqich  hayvonlaming  liar  xil  turlari  o'rtasida  ham  ana 
shunday  raqobat  qiladigan  o'zaro  munosabatlar  mavjud.  Mikroorganizmlardagi  antibioz 
qarama-qarshi munosabatlaming o'ziga xos shaklidir, chunonchi, penitsill zamburug'i organik 
oziq  moddalar  uchun  o'zi  bilan  raqobat  qiladigan  talaygina  bakteriyalarning  o'sishi  va 
ko'payishini to'xtatib qo'yadi.