Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

18.1-jadval

Mutanosiblikning turlari, qisqacha mazmuni va aniq namoyon 

bo‘lish shakllari130

Mutanosiblik

turlari

Qisqacha mazmuni

Aniq namoyon b o iish  shakllari

Umumiqti-

sodiy

mutanosiblik

Umumiqtisodiy 

tavsifdagi hodisa va 

jarayonlar, ulaming 

turli tomonlari 

o ‘rtasida taqozo 

etiluvchi ma’lum 

nisbatlardagi moslik

1) iste’mol fondi va jamg‘arish fondi 

o ‘rtasidagi mutanosibliklar;

2) iqtisodiyotdagi tovar va xizmatlar 

massasi bilan pul massasi o'rtasidagi 

mutanosibliklar;

3) aholining daromadlari bilan 

xarajatlar o'rtasidagi mutanosibliklar 

va h.k.

Tarmoqlararo

mutanosiblik

Iqtisodiyotning turli 

tarmoq va sohalari 

o'rtasida taqozo 

etiluvchi m a’lum 

nisbatlardagi moslik

1) sanoat va qishloq xo'jaligi 

tarmoqlari o ‘rtasidagi mutanosiblik;

2) sanoat va qurilish tarmoqlari 

o ‘rtasidagi mutanosiblik;

3) qishloq x o ‘jaligi va transport 

tarmoqlari o ‘rtasidagi mutanosiblik;

4) sanoat va xizmat ko'rsatish tarmoqlari 

o ‘rtasidagi mutanosiblik va h.k.

Tarmoq

ichidagi

mutanosiblik

Iqtisodiyotning turli 

tarmoq va sohalarini 

tashkil etuvchi 

tarkibiy qism va 

bo‘linmalar o ‘rtasida 

taqozo etiluvchi 

ma’lum nisbatlardagi 

moslik

1)  sanoatning undirma va qayta ishlash 

tarmoqlari o ‘rtasidagi mutanosiblik;

2) qishloq x o ‘jaligining dehqonchilik 

va chorvachilik tarmoqlari o'rtasidagi 

mutanosiblik;

3) chorvachilikning sut va g o ‘sht 

ishlab chiqarish sohalari o ‘rtasidagi 

mutanosiblik va h.k.

130 

Shodmonov E.  Mamlakatni  modernizatsiyalash jarayonida iqtisodiyotni 

muvozanatli va mutanosibli rivojlantirishning asosiy yo'nalishlari. Monografiya.

-  Toshkent:  Iqtisod-moliya, 2010.  73  b.

514

---

Ishlab

chiqarish

ichidagi

mutanosiblik

Ishlab chiqariladigan 

mahsulotga 

sarflanadigan 

omillaming tashkil 

etuvchi tarkibiy qismlar 

o‘rtasida taqozo 

etiluvchi ma’lum 

nisbatlardagi moslik

1) ishchi kuchi va ishlab chiqarish 

vositalari о‘rtasidagi mutanosiblik;

2) mahsulotni yaratish uchun zarur 

bo‘lgan turli qismlari o‘rtasidagi 

mutanosiblik va h.k.

Hududiy

(territorial)

mutanosiblik

Milliy iqtisodiyotning 

turli hududlari 

o ‘rtasida taqozo 

etiluvchi ma’lum 

nisbatlardagi moslik

1) hududlararo kengaytirilgan takror 

ishlab chiqarish jarayonlarining turli 

fazalarining uzluksizligini ta’minlovchi 

nisbatlar;

2) ijtimoiy takror ishlab chiqarish 

jarayonlarining me’yorda amalga 

oshishini ta’minlovchi soha va 

tarmoqlaming mamlakat hududlari 

bo‘yicha rivojlanganlik nisbati;

3) hududlarda tashkil etilgan ishlab 

chiqarish va ijtimoiy infratuzilma 

obyektlari miqdori о ‘rtasidagi nisbat 

va h.k.

Mamlakatlar-

aro

mutanosiblik

Jahonning turli 

davlatlari o‘rtasida 

taqozo etiluvchi 

ma’lum nisbatlardagi 

moslik

1) davlatlaming jahon hamjamiyatida 

tutgan iqtisodiy o‘mi va rolini 

namoyon etuvchi nisbatlar;

2) davlatlaming xalqaro mehnat 

taqsimotidagi ishtiroki;

3) eksport va import hajmi jihatidan 

davlatlar o‘rtasidagi nisbat va h.k.

A.  0 ‘rinov mavjud tan olingan (umumiqtisodiy, tarmoqlararo, tar­

moq ichidagi, hududiy, davlatlararo) mutanosibliklar bilan bir qatorda 

ishlab chiqarish ichidagi mutanosibliklami ham alohida ta’kidlab o‘tadi. 

Ushbu turkumdagi mutanosibliklar korxonalarda qo'llanilayotgan yer, 

kapital bilan  ishchi  kuchi,  iqtisodiy resurslar,  ishlab  chiqarish vosita­

lari,  ya’ni  texnika,  texnologiya  bilan  xomashyo,  asosiy  va  aylanma 

kapitallar o‘rtasidagi mutanosibliklami ifodalaydi131.

131