Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

10.6. Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish va undan 

foydalanish samaradorligi

Kapitalning  samaradorlik  darajasi  turli  omillar  ta’sirida  shaklla- 

nadi.  Ular  orasida  asosiy  kapitalning  tarkibi 

(tarmoq

  tarkibi,  turlar 

bo‘yicha tarkibi); asosiy kapitaldan foydalanish va uni taqsimlash sa­

maradorligi;  eskirgan mehnat vositalarini yangilari bilan amashtirish 

yo‘llari va usullari muhim ahamiyatga ega.

Asosiy  kapitalning  tarmoq  tarkibi  ulaming  ayrim  tarmoqlar 

bo‘yicha  taqsimlanishi  va  har  bir  tarmoqning  kapitalning  umumiy 

qiymatidagi  hissasi  bilan  tavsiflanadi.  Agar  asosiy  kapital  tarkibida 

ko‘proq texnika taraqqiyoti  va  ishlab  chiqarish  samaradorligini bel- 

gilaydigan  tarmoqlaming  ulushi  oshsa,  ulaming  tarmoq  tarkibining 

yaxshilanganligini bildiradi.

Asosiy  kapitalning  turlari  bo‘yicha  tarkibi  ular  har  bir  turining 

kapital umumiy qiymatidagi hissasi va nisbati bilan tavsiflanadi.

Asosiy  kapitalning  ayrim  turlari  ishlab  chiqarishda  o‘z  ishtiroki 

bo‘yicha bir xil  rol  o‘ynamaydi.  Agar binolar  asosan  ishlab  chiqar­

ish jarayonining bir me’yorda borishini ta’minlab, mehnatning umu­

miy  sharoitini  tashkil  qilib,  ishlab  chiqarish  samaradorligiga  bil- 

vosita  ta’sir  ko'rsatsa,  mehnat  qurollari  (ish  mashinalari,  uskunalar 

va boshqalar)  ishlab chiqarish jarayonida faol rol o‘ynaydi va ishlab 

chiqarish samaradorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.

Asosiy  kapitalning  mulk  shakllari  bo'yicha  tarkibi  kapitalning 

umumiy qiymatida har bir mulk shaklining hissasi bilan tavsiflanadi.

Ta’kidlash  lozimki,  0 ‘zbekistonda  amalga  oshirilayotgan  keng 

ko‘lamdagi bozor islohotlari,  iqtisodiyotni  erkinlashtirish va moder- 

nizatsiyalash jarayonlari  korxonalardagi  mavjud  asosiy  va  aylanma 

kapitallar qiymatining. o‘sishiga hamda tarkibining o‘zgarib,  sifat ji­

hatidan takomillashib borishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda.

Respublika  bo‘yicha  asosiy  kapitalni  ko‘paytirish  manbalari 

tuzilmasining  tahlili  hamon  davlat  byudjeti  mablagiari  hissasining 

yuqoriligini, -bank  kreditlari,  chet  el  investitsiyalari  va  kreditlari, 

byudjetdan tashqari  fondlaming hissasi  esa pastligini ko‘rsatmoqda. 

2011-2015-yillarda  tarkibiy  o‘zgarishlami,  iqtisodiyotning  soha  va

303

---

tarmoqlarini diversifikatsiya va modemizatsiya qilishni izchil davom 

ettirish,  ishlab  chiqarishni  texnik  va texnologik yangilash,  shuning­

dek,  transport,  muhandislik,  kommunikatsiya  va  ijtimoiy  infratuzil- 

malami rivojlantirish jarayonlarini yanada chuqurlashtirishga qaratil­

gan faol investitsiya siyosati olib boriladi.

Ushbu  maqsadlar  uchun  2011-2015-yillar  ya’ni  oxirgi  besh  yil 

mobaynida o‘zlashtirilgan investitsiyalarga qaraganda 2 barobar ko‘p 

investitsiyalami  yo‘naltirildi.  Asosiy  kapitalga  kiritilayotgan  inves- 

titsiyalaming yalpi ichki mahsulotga nisbatan ulushi 24 foizdan kam 

bo'lmasligi  tarkibiy  o‘zgartirishlami jadal  amalga  oshirish  va  iqti­

sodiyotni modemizatsiya qilishni ta’minlaydi (10.2-jadval).