Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

9.1. Narxning mazmuni, vazifalari va uning darajasiga ta’sir

etuvchi omillar

Tovarlar  qiymati  va  ulaming  nafliligi  o‘zlarining  namoyon 

bo‘lishini narxda topadi.  Amaliy hayotda qiymat tovar ishlab chiqa- 

ruvchilami, naflilik esa iste’molchilami rag‘batlantiruvchi, ulami ha- 

rakatga keltiruvchi kuch sifatida amal qiladi.

Tovaming  bir-biriga  qarama-qarshi  bo‘lgan,  lekin  doimo  bir- 

birini  taqozo  etadigan,  birisiz  ikkinchisi  bo‘lmaydigan  ikki  xususi- 

yatga, ya’ni ma’lum bir naflilikka (iste’mol qiymatiga)  va qiymatga 

ega  ekanligi,  tovar yoki  xizmat  shu  ikki  xususiyat  birligidan  iborat 

ekanligi  o‘quvchiga  oldingi  boblardan  ma’lum.  Oldingi  o‘rinlarda 

biz tovaming  qiymati  har qanday sarflami  emas,  balki  mavjud  sha­

roitda shu tovami ijtimoiy zaruriy miqdorda va sifatda ishlab chiqa­

rish,  ya’ni  ijtimoiy-zaruriy  naflilikni  yaratish  uchun  zarur  bo‘lgan

251

---

ijtimoiy zaruriy  sarflami  ifoda yyetishini  aytib  o‘tgan edik.  Narxlar 

mazmunini aniqlashda tovardagi mana shu ikki xil xususiyatning, ya’ni 

ijtimoiy  qiymat va  ijtimoiy  naflilik  birligini,  bunda  iste’mol  qiymati 

(naflilik) qiymatni o‘zida olib yuruvchi moddiy asos ekanligini to‘g‘ri 

hisobga  olmaslik,  uning  mazmunini  ochishda  masalaga  bir  tomon­

lama  yondashish  natijasida  narx  mazmuni  turli  olimlar  va  oqimlar 

tomonidan  turlicha  aniqlanmoqda  va  unga  turlicha  ta’rif berilmoq- 

da.  Buning ustiga narxning darajasiga (yuqori yoki past boiishiga), 

uning  o‘zgarishiga  turli  xil  omillar ta’sir qiladiki,  bu ham  masalani 

to‘g‘ri  tushunishni  bir  oz  chigallashtiradi.  Masalan,  ingliz  klassik 

siyosiy  iqtisod  maktabi  vakillari  g‘oyalarida hamda  oldingi  siyosiy 

iqtisod darsliklarida narxning asosini  qiymat tashkil  qiladi  deyilgan 

bo‘Isa, marjinalizm yo‘nalishidagi va hozirgi davrdagi P.Samuelson, 

K.Makkonnell  va  S.Bryulaming  «Ekonomiks»  darsliklarida,  shu­

ningdek,  yaqinda  chop  etilgan  ayrim  iqtisodiyot  nazariyasi  o‘quv 

qo‘llanmalarida tovar narxining  asosini uning nafliligi,  aniqroq ayt- 

ganda, qo‘shilgan miqdor nafliligi tashkil qiladi degan fikrlar beriladi. 

Bunda so‘nggi qo‘shilgan miqdor nafliligiga alohida e’tibor beriladi. 

Uchinchi  guruh  olimlar  esa  narx  talab  va  taklif asosida  tashkil  to- 

padi  deyishadi.  Ulaming  har  biri  o‘zlaricha  turli  dalillar topib,  o‘z 

g‘oyalarini isbotlashga harakat qiladilar.

Rossiyada  chop  etilgan  bir  qator  «Iqtisodiyot  nazariyasi»  dars­

liklarida tovaming  ikki  xil xususiyati  va binobarin,  har ikki  nazari- 

yaning  mohiyati,  mazmuni  va  ulaming  narxni  to‘g‘ri  aniqlashdagi 

roli  beriladi,  lekin  narxning  asosida  nima  yotishi  haqida  aniq  fikr 

berilmaydi.

Alohida tovarlarga  qilingan  mehnat  sarflari turlicha bo‘lib,  ular­

dan ayrimlari ijtimoiy mehnat sarfi sifatida to‘liq tan olinsa, boshqasi 

qisman  tan  olinadi,  uchinchisi  esa  umuman  tan  olinmasligi  mum­

kin.  Bundan ko‘rinib turibdiki, bozordagi  mavjud narxlarga mehnat 

sarflari yoki  qiymatning  aynan o‘zi deb  qarash noto‘g‘ridir.  Chunki 

unga  mehnat sarfidan boshqa  omillar ham ta’sir qilib,  natijada narx 

qiymatdan  past  yoki  yuqori  bo‘lishi  mumkin.  Jumladan,  o‘zgarib 

turuvchi  talab  va  taklif  ta’siri  ostida  biror  tovaming  bozor  narxi

252

---

tebranib,  uning  qiymatidan u yoki  bu tomonga farqlanishi  mumkin. 

Raqobat ham qiymat -  narx nisbatiga xuddi talab va taklif kabi ta’sir 

ko‘rsatadi. Bu yerda shuni ta’kidlash lozimki, xaridor u yoki bu tovar- 

ni  sotib  olishda,  nafaqat uning  qancha turishini, balki mazkur tovar- 

ning iste’mol xususiyatlari o‘zining ehtiyoji va didiga qanchalik mos 

kelishini, ya’ni uning nafliligini ham hisobga oladi.  Tovaming xarid 

qilinishi  uning  alohida  olingan bir kishi  uchun  emas,  balki jamiyat 

uchun nafliligini va shu bilan birga ijtimoiy qiymatini ham tan olishni 

bildiradi.  Shu  sababli,  «ijtimoiy naflilik» tushunchasining  o‘zi biror 

tovar (xizmat) ning jamiyat uchun nafliligi, qadr-qimmatga egaligini 

ko'rsatadi.  Shu mulohazalardan kelib  chiqib  aytish mumkinki,  narx