Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

Yil  davomida  olingan  qo‘shimcha  mahsulotlar  yig‘indisi 

qo‘shimcha mahsulot massasi, uning zaruriy mahsulotga nisbati 

esa (foizda ifodalanishi) qo‘shimcha mahsulot normasi deb yuri­

tiladi.

Agar  qo‘shimcha  mahsulot  normasini  m’,  massasini  m,  zaruriy 

mahsulotni v bilan belgilasak qo‘shimcha mahsulot normasi

m   ~ m / v x  1 0 0 %

ko‘rinishdagi formula bilan aniqlanadi.

Misol uchun,  «А» korxonaning yil davomidagi  qo‘shimcha mah­

sulot  massasi  100  mln.  so‘m,  zaruriy  mahsulot  hajmi  esa  250  mln. 

so‘mdan iborat bo‘lsin.  U holda  qo‘shimcha mahsulot normasi  40% 

ni tashkil etadi.

M a’lumki,  qo‘shimcha mahsulot bilan zaruriy mahsulot o‘rtasida 

har  doim  ziddiyat  va  aloqadorlik  bo‘ladi.  Ulaming  har  ikkalasi- 

dan  ham  butun  iqtisodiyotni  rivojlantirish  va  jamiyat  a ’zolarining 

farovonligini oshirish maqsadlari yo‘lida foydalaniladi.

Ba’zan  davriy  matbuotda  va  ayrim  adabiyotlarda  qo‘shimcha 

mahsulotning  mazmunini  to‘g ‘ri  tushunmaslikdan  uni  qo‘shimcha 

qiymat va qo‘shilgan qiymat bilan bir xil sinonim tushuncha sifatida 

ifoda etiladi. Lekin qo‘shimcha mahsulot tushunchasi qo‘shimcha qiy­

mat va qo‘shilgan qiymat tushunchalaridan sifat va miqdor jihatidan 

tubdan farq qiladi.

Qo‘shimcha  mahsulot  yalpi  ichki  mahsulotning  tarkibiy  qismi 

bo‘lganligi  uchun  unda  mavjud  bo‘lgan  ikki  tomonlama  xususiyat, 

ya’ni  qiymat  va  naflilik  xususiyatlari  qo‘shimcha  mahsulotga  ham 

mansub bo‘ladi, ya’ni qo‘shimcha mahsulot ikki tomonlama xususi- 

yatga ega bo‘ladi.

Bundan ko‘rinadiki, qo‘shimcha qiymat qo‘shimcha mahsulotning 

bir tomoni bo‘lib, uning faqat qiymatini ya’ni unda mujassamlashgan

63

---

qo‘shimcha  mehnatni  ifodalaydi.  Unda  naflilikning  biror  bir  gram- 

mi yoki atomi bo‘lmaydi.  Naflilik faqatgina qo‘shimcha mahsulotda 

bo‘lib,  uning  muhim  tomonidir.  Qo‘shimcha  mahsulot  qo‘shimcha 

qiymatdan faqatgina shu sifat jihatdangina emas, shu bilan birga miq- 

dor jihatdan  ham  farq  qiladi.  M a’lumki,  ishlab  chiqaruvchi  kuchlar 

to‘xtovsiz  rivojlanib  mehnatning  unumdorlik  kuchi  oshib  boradi. 

Shunga binoan qo‘shimcha mahsulotning nafliligi qiymatiga nisbatan 

tez  oshib  boradi,  chunki  qo‘shimcha  mahsulot  qo‘shimcha  qiymat­

ning mehnat unumdorligiga ko‘paytmasiga teng bo‘ladi, ya’ni