Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

24.1. Aholi turmush darajasi va uning ko‘rsatkich!ari. Aholi 

daromadlari va uning tarkibi

Aholi  turmush  darajasi juda  keng  va  serqirra  iqtisodiy  tushun-' 

chadir.  Shuning  uchun  bu  tushunchaga  iqtisodiy  adabiyotlarda 

turli  xil  ta’riflar  berilgan.  Biz  ulami  umumlashtirib  uni  quyidagi- 

cha  ta’riflaymiz.  Aholi  turmush  darajasi  -   aholining  hayot  ke- 

chirishi  uchun  zarur  bo‘lgan  moddiy  va  ma’naviy  ne’matlar 

bilan  ta’minlanishi  hamda  ular ehtiyojining bu  ne’matlar bilan 

qondirilishi darajasidir.

Aholining moddiy va ma’naviy ne’matlarga bo‘lgan talabi tabiiy 

tarixiy milliy va boshqa  shart-sharoitlarga qarab  turlicha bo‘ladi  va 

tez o‘zgarib turadi. Shunga binoan aholi turmush darajasini ifodalov- 

chi ko‘rsatkichlar ham turlicha bo‘ladi.

Insonning turmush darajasi о‘sib bomvchi talablar darajasi bilan 

uni qondirish imkoniyatlari darajasi o‘rtasidagi dialektik bog‘lanish 

va uning o‘zgarishi bilan bog‘liqdir. Bunda insonning tanlash erkin- 

ligining o‘sishi ya’ni uning nimalami iste’mol qilishi, qayerda, qan-

660

---

day  yashashi,  qanday  o‘qib  bilim  olishi  kabilami  bemalol  tanlash 

imkoniyatiga ega bo‘lishi lozim.

Demak,  insonning  turmush  darajasi  o‘sishi  uchun  uning  tanlash 

erkinligi kengayishi,  uzoq va sog‘lom hayot kechirishi,  bilim olishi 

uchun zarur iqtisodiy resurslarga (imkoniyatlarga) ega bo‘lishi lozim. 

Bunda  tinchlik,  xavfsizlik,  ekologiya  va  ijtimoiy  adolat  masalalari 

ham muhim o‘rin tutadi.

Aholi  turmush  darajasining  BMT  tomonidan  tavsiya  etilgan 

ko‘rsatkichlari tizimi o‘z ichiga quyidagi guruhlami oladi:

1) tug‘ilish va o‘lish darajasi hamda boshqa demografik ko‘rsatkichlar;

2) hayot kechirishning sanitar-gigiena jihatidan sharoitlari;

3) oziq-ovqat tovarlarini iste’mol qilish;

4) turar joy sharoitlari;

5) ma’lumot va madaniyat;

6) mehnat qilish va bandlik sharoitlari;

7) aholining daromadlari va xarajatlari;

8) hayot kechirish qiymati va iste’mol narxlari;

9) transport vositalari;

10) dam olishni tashkil etish;

11) ijtimoiy ta’minot;

12) inson erkinligi.

Bu asosiy ko‘rsatkichlardan tashqari yana bir qancha ko‘rsatkichlar 

ham borki, ular alohida ko‘rsatiladi: aholi jon boshiga to‘g ‘ri keluvchi 

YalM,  aholi jon boshiga to‘g‘ri  keluvchi  milliy  daromad,  aholi jon 

boshiga to‘g‘ri keluvchi iste’mol hajmi va boshqalar.

Kishilar  hayot  faoliyati  uchun  ^arur  ne’matlar  to‘plami  mehnat 

sharoiti, ta’lim, sog‘liqni saqlash, oziq-ovqat va uy-joy sifati kabi xil- 

ma-xil  ehtiyojlami  o‘z  ichiga  oladi.  Kishilar  ehtiyojlarini  qondirish 

darajasi jamiyat  a’zolarining  alohida  olgan  va  oilaviy  daromadlari 

darajasiga  bog‘liq.  Turmush  darajasini  mamlakat  darajasida  (butun 

aholi uchun) va tabaqalashgan mikrodarajada (aholining alohida gu- 

ruhi  uchun)  qarab  chiqish  mumkin.  Birinchi  yondashuv  turli  mam­

lakatlarda aholining turmush darajasini aholi jon boshiga to‘g‘ri ke­

ladigan  yalpi  ichki  mahsulot  ko‘rsatkichi  bo‘yicha  aniqlab,  qiyosiy 

tahlil qilish imkonini beradi.

661

---

Aholi  guruhlari  bo‘yicha  daromadlar  taqsimlanishi  dinamika- 

sini  taqqoslash  iste’molchi  byudjeti  asosida  amalga  oshiriladi. 

Iste’molchi  byudjetlarining  bir  qator  turlari  mavjud:  o‘rtacha  oila 

byudjeti,  yuqori  darajada  .ta’minlangan  byudjet,  minimal  darajada 

moddiy ta’minlanganlar byudjeti, nafaqaxo'rlar va aholi boshqa ijti­

moiy guruhlari byudjeti shular jumlasidandir.