Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

1. Naflilik tamoyili -  turli shaxslardan, ularning soliqlar hiso­

biga  moliyalashtiriladigan  dasturlardan  foydalanishi darajasiga 

qarab turlicha soliq undirilishi kerakligini bildiradi.

Soliq summasining (R) soliq olinadigan summaga (D) nisbatining 

foizdagi ifodasi soliq stavkasi (R ') deyiladi:

,  R 

R = - x l 0 0 % .

2.  To‘lovga  layoqatlilik  tamoyili  -   soliq  miqdori  soliq 

toiovchining  boyligi  va  daromadlari  darajasiga  mos  kelishi 

zarur. Boshqacha aytganda, soliq solish daromadlaming adolatli 

taqsimlanishini taqozo qilishi zarur.

3. Adolatlilik tamoyili -  daromadlari va hukumat dasturlari- 

dan foydalanish darajasi bo‘yicha teng bo‘lgan kishilar teng miq­

dorda soliq to‘lashi zarur.

Soliq bo‘yicha imtiyozlar qonunchilik bitimlarida belgilangan tar- 

tib va sharoitlar asosida o‘matiladi. Amaliyotda soliq imtiyozlarining 

quyidagi turlari keng tarqalgan:

-  obyektlaming soliq olinmaydigan eng kam darajasini belgilash;

-  soliq to‘lashdan alohida shaxs yoki ma’lum guruhlami (masalan, 

urush faxriylarini) ozod qilish;

-  soliq darajasi (stavkasi)ni pasaytirish;

-  soliq olinadigan summadan chegirish;

-   soliqli  kredit  (soliq  olishni  kechiktirish  yoki  soliq  summasini 

ma’lum miqdorga kamaytirish).

Soliqlami turkumlashga turli xil mezonlar asosida yondashiladi.

Soliq stavkasi va daromadlar o‘rtasidagi nisbatga asoslanib, soliq­

lar odatda progressiv  (o‘sib  boruvchi),  proporsional  (mutanosib)  va 

regressiv (kamayib boruvchi) soliqlarga bo‘linadi (21.2-rasm).

1. 

Daromad hajmi o‘sib borishi bilan o‘rtacha stavkasi o‘sib boruv­

chi soliqlar progressiv soliqlar deyiladi.

594

---

2.  Daromad  hajmi  o‘sib  borishi  bilan  o‘rtacha  stavkasi  pasayib 

boruvchi soliqlar regressiv soliqlar deyiladi.

3. Daromad hajmi o‘sib borishi bilan o‘rtacha stavkasi o‘zgarishsiz 

qoluvchi soliqlar proporsional soliqlar deyiladi.