sarflanadigan xarajatlarning miqdori va tarkibini aniqlashdan iborat.
jatlarini tadqiq etish iqtisodiy tahlilning muhim bo‘g‘ini hisoblanadi.
moliyalashtirish ko‘p sarf talab etmasin.
lotni yaratish uchun sarflanadigan xarajatlardir. Ushbu xarajatlar xom
ashyo, yoqilg‘i, energiya, ishchi kuchi, amortizatsiya va boshqalarga
sarflanadi. Muomala xatajatlari tovarlami realizatsiya jarayoni bilan
bog'liq bo‘lgati sarflardir. Ular sof muomala va qo‘shimcha muomala
xarajatlariga bo‘iinadi. Sof muomala xarajatlari foyda hisobidan qop-
lansa, qo‘shinlch£i muomala xarajatlari esa tovar narxiga kiritiladi.
5.
Korxona ishiab chiqarish j arayoiiida foydalanadigan resurslar
o‘z resurslari yoki jalb qilitigan resurslar bo‘lishi mumkin. Shunga
ko‘ra xarajatlar ichki yoki tashqi xafajatlarga bo‘linadi. Tashqi xara
jatlar korxoiia ishlab chiqarish jarayonida
zarur
bo‘lib, tashqaridan
jalb qilingah resurs va xizmatlarga to‘lovlami amalga oshirishi uchun
sarflanadigan xarajatlardir. Korxonaning o'ziga tegishli bo‘lgan
resurslardan foydalanishi bilan bog‘liq xarajatlar ichki xarajatlar deyila
di. Bunday xarajatlar pul to‘lovlari shaklida chiqmaydi. Shu sababli ichki
xarajatlar darajasini baholash o‘z resurslari qiymatini shunga o‘xshash
resurslaming bozor narxlariga taqqoslash orqali amalga oshiriladi.
6.
Ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishiga ta’sir etish darajasiga
qarab doimiy va o'zgaruvchi xarajatlar ham farqlanadi. Ishlab chiqari
sh hajmining o‘zgarishiga (qisqarishi yoki ortishi) ta’sir etmaydigan
xarajatlar doimiy xarajatlar deyiladi. Doimiy xarajatlar ishlab chiqari
sh hajmiga bog‘liq bo‘lmaydi, uning o‘sishiga ham bevosita ta’sir
etmaydi va ishlab chiqarishning har qanday, hatto nolinchi hajmida
ham mavjud bo‘ladi. 0 ‘zgamvchi xarajatlar deb ishlab chiqariladigan
tovar miqdorining oshishiga yoki kamayishiga bevosita ta’sir qiladi
gan xarajatlarga aytiladi. Ishlab chiqarishning har bir darajasida doi
miy va o‘zgaruvchan xarajatlar yig‘indisi umumiy yoki yalpi xara-
jatlami tashkil qiladi.
7.
Korxona ishlab chiqarish hajmini o‘stirish uchun qisqa
muddatli davrda faqat o‘zining o‘zgaruvchi xarajatlari miqdorini
o‘zgartirishi mumkin. Boshqacha aytganda, qisqa muddatli davr
oralig‘ida korxonaning ishlab chiqarish quwatlari o‘zgarishsiz qola-
di, ishlab chiqarish hajmi jonli mehnat, xom ashyo va boshqa resurs
lar miqdorini ko'paytirish orqali o‘zgarishi mumkin. Bunda mavjud
ishlab chiqarish quwatlaridan foydalanish intensivligini oshirish
mumkin.
337
8.
Qisqa muddatli davr - bu korxonaning faqat o‘zgaruvchi
xarajatlari miqdorini o‘zgartirish uchun taqozo etiladigan davrdir.
Uzoq muddatli davr - bu korxonaning ishlab chiqarish quwatlarini
va butun band boigan resurslari miqdorini o‘zgartirish uchun yetarli
bo‘lgan davrdir. Bu yerda shuni ta’kidlash lozimki, ishlab chiqarish
quwatlarining o‘zgarishini taqozo qiladigan davr davomiyligi ayrim
tarmoq va korxona xususiyatidan kelib chiqib farqlanish mumkin.
9.
Korxona pul daromadlaridan sarflangan barcha xarajatlar
chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismi foyda yoki iqtisodiy foy
da deb yuritiladi. Tovar va xizmatlar sotilganda ulaming umumiy
qiymati pul daromadlariga, undagi qo‘shimcha mahsulot esa foy-
daga aylanadi. Bundan ko‘rinib turibdiki foydaning haqiqiy manbai
qo‘shimcha mahsulotdir.
10. Korxonaning umumiy foydasidan byudjetga (asosan soliq
toiovlari), banklarga (olingan ssuda uchun foiz) toiovlar va boshqa
majburiyatlar chiqarib tashlansa korxona sof foydasi qoladi. Buxgal
teriya foydasi sotilgan mahsulot uchun tushgan umumiy pul sum-
masidan ishlab chiqarishning tashqi xarajatlari chiqarib tashlanishi
natijasida aniqlanadi. Shu sababli buxgalteriya foydasi iqtisodiy foy-
dadan ichki xarajatlar miqdoriga nisbatan ko‘proqdir. Bunda ichki
xarajatlar har doim o‘z ichiga normal foydani ham oladi.
11.
Foydaning o‘sishiga, chiqarilayotgan mahsulot umumiy
hajmi o‘zgarmagan holda ikki yo‘l bilan: yoki ishlab chiqarish xara
jatlarini kamaytirish hisobiga, yoki narxning oshishi hisobiga erishish
mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
