Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

6.1.0 ‘tish davrining mazmuni. Bozor iqtisodiyotiga 

o‘tish yo‘llari

Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrining umumiy mazmuni iqtisodiy 

munosabatlaming  alohida  unsurlarini  isloh  qilish  yoki  iqtisodiy  si- 

yosatga tuzatishlar kiritish emas, balki butun iqtisodiy munosabatlar 

tizimini o ‘zgartirishdan iboratdir.

Bozor  iqtisodiyotiga  o‘tish  davri  -   ma’muriy-buyruqbozlik 

tizimini  bartaraf  etish  yoki  tubdan  o‘zgartirish  hamda  bozor 

tizimining asoslarini shakllantirish jarayonlari amalga oshiriluv- 

chi tarixiy davrdir.

1980-1990-yillarga kelib dunyoda ro‘y bergan muhim o‘zgarishlar 

iqtisodiy  taraqqiyot  istiqbollari  to‘g‘risidagi  nazariyalami  qaytadan 

ko‘rib  chiqish  va  ularga jiddiy  o‘zgartirishlar  kiritishni  zarur  qilib 

qo‘ydi.  Chunki,  bu  vaqtga  kelib  g‘arb  mamlakatlarida  uzoq  vaqt-

176

---

dan  beri  (A.Smit  davridan  boshlab)  hukm  surib  kelgan  erkin  iqti­

sodiy tartibga solish, ya’ni iqtisodiyotning o ‘zini-o‘zi tartibga solish 

g ‘oyasi  ham,  iqtisodiyotni  markazlashtirilgan  tarzda  tartibga  so­

lish va boshqarish g ‘oyasi ham inqirozga uchradi.  Bunday sharoitda 

iqtisodiy taraqqiyotning  sifat jihatdan yangi yoilarini  qidirib  topish 

zarur b o iib   qoldi.  Bu vaqtga kelib  ko‘pgina rivojlangan mamlakat- 

laming  tajribalari  umumlashtirilib,  iqtisodiyotning  yangi  taraqqiyot 

yo‘li -  ongli ravishda boshqariladigan va tartibga solinadigan bozor 

iqtisodiyoti deb tan olindi va aksariyat davlatlar shu y o in i tanladilar. 

Lekin bunday bozor iqtisodiyotiga o‘tish y o ilari  (modellari) xilma- 

xil b o iib , ulaming umumiy va xususiy tomonlari farqlanadi.

Jahon  tajribasida  bozor  iqtisodiyotiga  o ‘tishning  barcha  yo ilari 

umumlashtirilib, quyidagi uchta asosiy turga boiinadi:

1) rivojlangan mamlakatlar y o ii;

2) rivojlanayotgan mamlakatlar y o ii;

3) sobiq sotsialistik mamlakatlar y o ii.

Bu y o ila r turli tuman va har xil boiishiga qaramay ularda umu- 

miylik  mavjuddir.  Ulaming  umumiyligi  shundaki,  bu  yoilam ing 

hammasi bozor iqtisodiyotiga o‘tishni maqsad qilib qo‘yadi va maz­

kur iqtisodiyotning  qonun-qoidalari,  amal  qilish mexanizmi ko‘p ji­

hatdan umumiy boiadi.  Shu bilan birga har bir yo‘lning  o‘ziga xos 

xususiyatlari  ham  bor,  bu  esa  bozor munosabatlarini  shakllantirish- 

ning  ijtimoiy-iqtisodiy,  tarixiy,  milliy  sharoitlari  har xil  boiishidan 

kelib  chiqadi.  Masalan,  bozor  munosabatlariga  o‘tishning  rivojlan­

gan  mamlakatlar  y o iid a  oddiy  tovar  xo‘jaligidan  erkin  raqobatga 

asoslangan klassik yoki  erkin bozor iqtisodiyotiga va undan hozirgi 

zamon bozor iqtisodiyotiga o ‘tiladi.

Mustamlakachilikdan ozod b o iib , mustaqil rivojlanayotgan mam- 

lakatlaming  bozor  iqtisodiyotiga  o ‘tish  yoiining  xususiyati  -   bu 

qoloq,  an’anaviy  iqtisodiyotdan erkin bozor iqtisodiyotiga  o‘tishdir. 

Nihoyat,  sobiq  sotsialistik  mamlakatlar  yoiining  muhim  belgisi 

markazlashtirilgan,  ma’muriy-buyruqbozlikka  asoslangan  iqtisodi­

yotdan hozirgi zamon rivojlangan bozor tizimiga o ‘tishdan iboratdir. 

Bu  yoining  boshqa  yoilardan  farqi  shundaki,  totalitar  iqtisodiyot­

ning bozor iqtisodiyoti bilan umumiyligi yo‘q, ular batamom bir-bi-

177

---

riga  zid.  Shu  bilan  birga  ma’muriy-buyruqbozlikka  asoslangan  iqti- 

sodiyotdan bozor  munosabatlariga  o‘tayotgan  mamlakatlaming  o‘zi 

o ‘tish sharoitlari, iqtisodiy rivojlanish darajasi, mulkchilik va xo‘jalik 

yuritish shakllari bilan bir-birlaridan farqlanadi.

Hozirda  uzoq  davr  mobaynida  ijtimoiy  xo‘jalikni  ma’muriy 

buyruqbozlik  prinsiplari  asosida  yuritib  kelgan,  keyinchalik  ularga 

bozor mexanizmlarini uyg‘unlashtirish orqali o‘ziga xos o ‘tish yo‘lini 

yaratgan  mamlakatlar  tajribasini  ham  alohida  ko‘rsatish  mumkin. 

Jumladan,  Xitoy,  Vetnam  kabi  ilgari  faqat  ma’muriy-buyruqbozlik 

iqtisodiyotiga  asoslangan  mamlakatlar  bugungi  kunda  tub  islohot- 

lar  orqali  samarali  bozor  iqtisodiyotini  vujudga  keltirish  borasida 

sezilarli muvaffaqiyatlarga erishmoqdalar.  Bulaming barchasi bozor 

iqtisodiyotiga o‘tish yo‘Harming o ‘ziga xos xususiyatlaridir.

Jahon  tajribasi  ko‘rsatishicha,  bozor  iqtisodiyotiga