Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

117 Manba: 0 ‘zbekistonRespublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari

475

---

lari  hamma  ishlab  chiqarish  omillaridan  unumli  foydalanib,  ishlab 

chiqarish hajmining to‘xtovsiz o‘sib borishiga shart-sharoitlar yarata- 

di va ta’minlaydi deb ko‘rsatadilar.

Ulaming nazariyasi bo‘yicha iqtisodiyotga davlat aralashuvi juda 

ham  cheklangan  bo‘lishi  kerak.  M.  Fridman  pul  emissiyasini  va 

muomaladagi pul  hajmini yiliga  eng kamida  3  foizga  oshirib borib, 

talabni kuchaytirish va shu orqali iqtisodiy o‘sishni ta’minlash mum- 

kinligini ko‘rsatadi.

Iqtisodiy  o‘sish  nazariyasining  ikkinchi  yo‘nalishi  J.  M.  Keyns 

va  keynschilar  nazariyasi  bo‘lib,  ular  barqaror  iqtisodiy  o‘sishning 

muhim  omili  samarali  talabni  rivojlantirish  va  uning  tarkibini  ta­

komillashtirish  zarurligini,  buning  uchun  esa  davlat  va  xususiy  in­

vestitsiyalaming ishtirokini, davlatning makro darajada iqtisodiyotni 

tartibga solishda faol ishtirokining zarurligini ko‘rsatadi. Keyns naza­

riyasi  investitsiyalami  ko‘paytirib,  yalpi  talabni  oshirish  va  uning 

ta’sirida iqtisodiy o‘sishga ta’sir ko‘rsatishga qaratilgandir.

Iqtisodiy  o‘sishning  muhim  nazariyalaridan biri  Nobel  mukofoti 

sovrindori  Amerikalik  iqtisodchi  Saymon  Kuznets  nazariyasidir.  U 

rivojlangan  mamlakatlarda  iqtisodiy  o‘sish  tarixini  o‘rganib  yuqori 

samarali  texnologiyalami  qo‘llash  asosida  uzoq  muddatli  davrlarda 

xo‘jaliklaming aholi uchun zarur bo‘lgan turli xil tovarlar va xizmat- 

lami yaratib berish qobiliyatini oshirib borish zarurligini ko‘rsatadi.

Bunday  o‘sishni  ifodalash  uchun  bir  necha  yo‘nalishdagi 

ko‘rsatkichlar tizimidan foydalanish zarur deb hisoblaydi:

1) Aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromadlaming o‘sish sur’ati.

2) Ishlab chiqarish omillari unumdorligining yuqori sur’atlar bilan 

o‘sishi.

3) Iqtisodiyot tarkibiy tuzilishining tez о‘zgarishi.

4) Ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va mafkuraviy o‘zgarishlar tezligi.

5) Iqtisodiy o‘sishning xalqaro masshtabi va boshqalar.

S. 

Kuznetsning iqtisodiy o‘sishga bergan ta’rifi va tavsiya qilgan 

ko‘rsatkichlaridan shu narsa ayonki, u iqtisodiy o‘sish bilan iqtisodiy 

taraqqiyotning mazmunini chalkashtirib yuborgan.

Bu masala to‘g‘risidagi nazariyalaming ichida U. Rostouning iqti­

sodiy o‘sish bosqichlari  to‘g‘risidagi nazariyasi ham  e’tiborga sazo-

476

---

vordir.  U  iqtisodiy  o‘sish  bosqichlari  bilan bir  qatorda jamiyatning 

tarixiy  evolyutsiyasini  yaratishga  harakat  qilgan.  U jamiyat  va  iqti­

sodiyot bosqichlarini aniqlashda uch belgiga:

A) texnika taraqqiyoti darajasiga;

B) ishbilarmonlikning faollik darajasiga;

C) iste’mpl darajasiga.

Mana shu belgilarga qarab U. Rostou iqtisodiy taraqqiyotning tar­

ixiy jarayonini besh bpsqichga boiadi.

1. An’anaviy yoki sinfiy jamiyat.  Bu bosqich fan-texnika taraqqi­

yotining  va  uni  amalda  qoilashning  pastligi,  qishloq  xo‘jaligining 

sanaatga nisbatan ustunligi, iqtisodiy aloqalaming rivojlanmaganligi, 

aholi  o‘sishinipg  iqtisodiy  o‘sishga  nisbatan  yuqoriligi,  aholi  daro- 

madlarining va jamg‘arish darajasining pastligi bilan tavsiflanadi.

2.  Iqtisodiyotning jadal  (sakrab) o‘sishi uchun shart-sharoit yara- 

tiladigan bosqich.  Bu bosqich ishlab chiqarish samaradorligini oshi- 

rishga va iqtisodiy o‘sishga shart-sharpit yaratilib borishi bilan tavsi­

flanadi.

3.  Jadal  riyoj}j|nish  bosqichi.  Uning  farq  qiladigan  xususiyati 

jamg‘arish  normasining  yuqoriligi  fan-texnika  taraqqiyoti  va  uning 

natijalaridan foydalanish darajasining yuqoriligidir.

4.  Yetuklikka y o i.  Bunda iqtisodiy o‘sish  sur’atlari  oshib,  aholi 

o‘sish sur’atlaridan yuqori boiadi.

5.  Umumiy  ravishda  aholi  iste’molining  yuqoriligini  ta’minlay- 

digan bosqich.  Bu bosqichda ishlab  chiqarishning o‘sishiga boigan 

cheklanganliklar  va  bu  bilan  bogiiq  boigan  muammolar  bartaraf 

boiadi,  uzoq  muddatli  foydalana^ugan  tovarlar  ahamiyati  oshadi, 

ekologiya va talab muammosi kuchayadi.

Iqtisodchi  olimlarning  iqtisodiy  o‘sish  sur’atlarini,  omillarini 

o‘rganish hamda uning kelgusidagi natijalarini bashorat qilish bora- 

sidagi  tadqiqotlari,  nazariyalari  pirovardida  turli  iqtisodiy  o‘sish 

modellarining  yaratilishiga  olib  keldi.  Bu  modellar  o‘z  mazmuniga 

ko‘ra_bir-birlaridan  farqlansada,  ularning  asosida  ikkita  nazariya  -  

makroiqtisodiy muvozanatning keynscha (keyinchalik neokeynscha) 

nazariyasi hamda ishlafj. chiqarishning klassik (keyinchalik neoklas- 

sik) nazariyasi yotadi.

477

---

Iqtisodiy  o‘sishni  tahlil  qilishda  neoklassik  nazariya  namoyon- 

dalari quyidagi nazariy shartlarga asoslanadilar:

1) mahsulotning qiymati barcha ishlab chiqarish omillari tomoni­

dan yaratiladi;

2) ishlab chiqarish omillarining har biri o‘zining keyingi qo‘shilgan 

mahsulotiga tegishli ravishda mahsulot qiymatini yaratishga hissasini 

qo‘shadi.  Shunga  ko‘ra,  bunga  javoban  barcha  keyingi  qo‘shilgan 

mahsulotga teng keluvchi daromad ham oladi;

3) mahsulot ishlab chiqarish va buning uchun zarur bo‘lgan resurs­

lar o‘rtasida miqdoriy bog‘liqlik mavjud;

4)  ishlab  chiqarish  omillarining  erkin  tarzda  amal  qilishi  hamda 

ular o‘rtasida o‘zaro bir-birining o‘mini bosish imkoniyati mavjud.

Biz oldingi boblarda aytganimizdek, neoklassik va boshqa  ayrim 

yo‘nalishdagi nazariyotchilar bu yerda ham ikkita uslubiy xatoga yo‘l 

qo‘yadilar:

1) ular ishlab chiqarish omillarining barchasi bir xil qiymat yarata- 

di, ular qiymatni yaratishda baravar ishtirok etadi, deb hisoblaydilar. 

Holbuki, barcha ishlab chiqarish vositalari hech qanday yangi qiymat 

yaratmaydilar, balki o‘zlarining qiymatlariga teng miqdordagi qiymat­

ni jonli mehnat yordamida yangi Yaratilgan mahsulotga o‘tkazadilar. 

Shunday qilib, qiymatning shakllanishida kapital va jonli mehnat qat- 

nashadi.  Yangi  qiymat  esa  faqat jonli  mehnat tomonidan yaratiladi. 

Lekin barcha omillar Yaratilgan va o‘sgan (ko‘paygan) mahsulotning 

nafliligini yaratishda qatnashadilar;

2)  ular  doimo  barcha  omillar  ichida jonli  mehnatning  faol  rol 

o'ynashini,  qolganlari  esa  passiv  rol  o‘ynashini  unutadilar.  Chunki 

hech bir tabiiy resurs, kapital resurlari jonli mehnat tomonidan hara­

katga  keltirilmasa,  o‘zicha  harakatga  kela  olmasligi,  irib-chirib  o‘z 

j oyida ham jismonan, ham qiymati yo‘q bo‘lib ketishi, ulaming qiy­

mati faqat jonli mehnat tomonidan saqlab qolinishi million yillardan 

beri milliard martalab tasdiqlanib kelmoqda.  Lekin negadir ulaming 

bunga e’tibor bergisi kelmaydi.

Neoklassik  model  ko‘p  omilli  hisoblanib,  amerikalik  iqtisodchi 

P. Duglas va matematik Ch. Kobb yaratgan ishlab chiqarish funksiya­

si asos qilib olingan.  Kobb-Duglas modelida ishlab chiqarish hajmi-

478

---

ning o‘sishida ishlab chiqarish turli omillarining ulushini aniqlashga 

harakat qilinib, u quyidagicha ifodalanadi:

Y=AK“LP,

bu yerda Y -  ishlab chiqarish hajmi;

К -  kapital sarflari;

L -  ishchi kuchi sarflari;

A -  mutanosiblik koeffitsienti;

a  va p -  ishlab chiqarish hajmining ishchi kuchi va kapital sarflari 

bo‘yicha elastiklik koeffitsientlari.

Elastiklik koeffisienti bir ko‘rsatkich miqdorining о‘zgarishi nati­

jasida boshqa bir ko‘rsatkich miqdorining о‘zgarishi darajasini ifoda­

laydi. Shunga ko‘ra, a  koeffisienti kapital sarflarining  1  foizga o‘sishi 

ishlab chiqarish hajmining necha foizga o‘sishini,  p koeffitsienti esa 

ishchi  kuchi  sarflarining  1  foizga  o‘sishi  ishlab  chiqarish hajmining 

necha  foizga  o‘sishini  ko‘rsatadi.  a   va  Pning  yig‘indisi  ishchi  ku­

chi va kapital  sarflarining bir vaqtning o‘zida  1  foizga o‘sishi  ishlab 

chiqarish hajmining necha foizga o‘sishini ko‘rsatadi.

Ch.  Kobb  va  P.  Duglas  o‘z  tadqiqotlarida AQSH  qayta  ishlash 

sanoatining  1899-1922-yillar mobaynidagi ish faoliyatini tahlil qilib, 

ishlab  chiqarish  funksiyasining  ko‘rsatkichlarini  aniqlashga  harakat 

qilganlar: