Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

18.1-jadval

Mutanosiblikning turlari, qisqacha mazmuni va aniq namoyon

 

bo‘lish shakllari130

Mutanosiblik

turlari

Qisqacha mazmuni

Aniq namoyon b o iish  shakllari

Umumiqti-

sodiy

mutanosiblik

Umumiqtisodiy

 

tavsifdagi hodisa va

 

jarayonlar, ulaming

 

turli tomonlari

 

o ‘rtasida taqozo

 

etiluvchi ma’lum

 

nisbatlardagi moslik

1) iste’mol fondi va jamg‘arish fondi

 

o ‘rtasidagi mutanosibliklar;

2) iqtisodiyotdagi tovar va xizmatlar

 

massasi bilan pul massasi o'rtasidagi

 

mutanosibliklar;

3) aholining daromadlari bilan

 

xarajatlar o'rtasidagi mutanosibliklar

 

va h.k.

Tarmoqlararo

mutanosiblik

Iqtisodiyotning turli

 

tarmoq va sohalari

 

o'rtasida taqozo

 

etiluvchi m a’lum

 

nisbatlardagi moslik

1) sanoat va qishloq xo'jaligi

 

tarmoqlari o ‘rtasidagi mutanosiblik;

2) sanoat va qurilish tarmoqlari

 

o ‘rtasidagi mutanosiblik;

3) qishloq x o ‘jaligi va transport

 

tarmoqlari o ‘rtasidagi mutanosiblik;

4) sanoat va xizmat ko'rsatish tarmoqlari

 

o ‘rtasidagi mutanosiblik va h.k.

Tarmoq

ichidagi

mutanosiblik

Iqtisodiyotning turli

 

tarmoq va sohalarini

 

tashkil etuvchi

 

tarkibiy qism va

 

bo‘linmalar o ‘rtasida

 

taqozo etiluvchi

 

ma’lum nisbatlardagi

 

moslik

1)  sanoatning undirma va qayta ishlash

 

tarmoqlari o ‘rtasidagi mutanosiblik;

2) qishloq x o ‘jaligining dehqonchilik

 

va chorvachilik tarmoqlari o'rtasidagi

 

mutanosiblik;

3) chorvachilikning sut va g o ‘sht

 

ishlab chiqarish sohalari o ‘rtasidagi

 

mutanosiblik va h.k.

130 

Shodmonov E.  Mamlakatni  modernizatsiyalash jarayonida iqtisodiyotni

 

muvozanatli va mutanosibli rivojlantirishning asosiy yo'nalishlari. Monografiya.

-  Toshkent:  Iqtisod-moliya, 2010.  73  b.

514

---

Ishlab

chiqarish

ichidagi

mutanosiblik

Ishlab chiqariladigan

 

mahsulotga

 

sarflanadigan

 

omillaming tashkil

 

etuvchi tarkibiy qismlar

 

o‘rtasida taqozo

 

etiluvchi ma’lum

 

nisbatlardagi moslik

1) ishchi kuchi va ishlab chiqarish

 

vositalari о‘rtasidagi mutanosiblik;

2) mahsulotni yaratish uchun zarur

 

bo‘lgan turli qismlari o‘rtasidagi

 

mutanosiblik va h.k.

Hududiy

(territorial)

mutanosiblik

Milliy iqtisodiyotning

 

turli hududlari

 

o ‘rtasida taqozo

 

etiluvchi ma’lum

 

nisbatlardagi moslik

1) hududlararo kengaytirilgan takror

 

ishlab chiqarish jarayonlarining turli

 

fazalarining uzluksizligini ta’minlovchi

 

nisbatlar;

2) ijtimoiy takror ishlab chiqarish

 

jarayonlarining me’yorda amalga

 

oshishini ta’minlovchi soha va

 

tarmoqlaming mamlakat hududlari

 

bo‘yicha rivojlanganlik nisbati;

3) hududlarda tashkil etilgan ishlab

 

chiqarish va ijtimoiy infratuzilma

 

obyektlari miqdori о ‘rtasidagi nisbat

 

va h.k.

Mamlakatlar-

aro

mutanosiblik

Jahonning turli

 

davlatlari o‘rtasida

 

taqozo etiluvchi

 

ma’lum nisbatlardagi

 

moslik

1) davlatlaming jahon hamjamiyatida

 

tutgan iqtisodiy o‘mi va rolini

 

namoyon etuvchi nisbatlar;

2) davlatlaming xalqaro mehnat

 

taqsimotidagi ishtiroki;

3) eksport va import hajmi jihatidan

 

davlatlar o‘rtasidagi nisbat va h.k.

A.  0 ‘rinov mavjud tan olingan (umumiqtisodiy, tarmoqlararo, tar­

moq ichidagi, hududiy, davlatlararo) mutanosibliklar bilan bir qatorda 

ishlab chiqarish ichidagi mutanosibliklami ham alohida ta’kidlab o‘tadi. 

Ushbu turkumdagi mutanosibliklar korxonalarda qo'llanilayotgan yer, 

kapital bilan  ishchi  kuchi,  iqtisodiy resurslar,  ishlab  chiqarish vosita­

lari,  ya’ni  texnika,  texnologiya  bilan  xomashyo,  asosiy  va  aylanma 

kapitallar o‘rtasidagi mutanosibliklami ifodalaydi131.

131 

0 ‘rinov A. A. Mutanosiblik -  barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashning

 

muhim omili. -  I.f.n.... dis. -  Т., 2006.

515

---

Mualliflar tomonidan amalga oshirilgan turli yondashuvlar hamda 

iqtisodiy  mutanosiblikning  yuqorida  ko‘rib  chiqilgan  asosiy  turlari- 

ni  umumlashtirgan  holda uning mazmuni  bo‘yicha  quyidagi  ta’rifni 

shakllantirish mumkin.