Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

Sof  monopoliyada 

tarmoq  bitta  korxona  yoki  firmadan  iborat 

boiganligi  sababli,  u  mavjud  mahsulot  (xizmat)ning  yagona  ishlab 

chiqaruvchisi  hisoblanadi  va yakkahukmronlik  shakllanadi.  Monop- 

oliya sharoitida firma narx ustidan sezilarli nazoratni amalga oshiradi. 

Buning  sababi  oddiy b o iib ,  u  mahsulot  (xizmat)ning yagona  ishlab 

chiqaruvchisi hisoblanadi  va  demak,  taklifning  umumiy  hajmi  usti­

dan nazorat qiladi.

Monopolistik raqobat 

o ‘z  ichiga ham monopoliya,  ham raqobat 

unsurlarini oladi.  Bunda tarmoqdagi bir turdagi mahsulotning o‘nlab 

ishlab chiqaruvchilari bir-birlari bilan qulay narx hamda ishlab chiqa­

rish hajmiga erishish borasida raqobatlashadilar.  Biroq,  ayni paytda, 

har bir ishlab chiqaruvchi o ‘z mahsulotini tabaqalashtirish, ya’ni shu 

turdagi boshqa mahsulotlardan qaysi bir jihati  (sifat darajasi,  shakli, 

qadoqlanishi,  sotish  sharoitlari  va h.k.)  bo‘yicha  farqlantirish  orqali 

uning monopol ishlab chiqaruvchisiga aylanadi.

Oligopoliya 

-  tarmoqda u qadar ko‘p boim agan korxonalarning 

mavjud  bo iish i  va  hukmronlik  qilishidir.  Bu  oligopoliyaning  eng 

muhim belgisi  b o iib ,  qaysi  tovarlar va  xizmatlar bozorida nisbatan 

kam sonli ishlab  chiqamvchilar hukmronlik qilsa,  shu tarmoq oligo- 

polistik tarmoq hisoblanadi.

Oligopolistik  tarmoq  bir  xil  yoki  tabaqalashgan  mahsulot  ishlab 

chiqarishi mumkin. Ko‘pchilik sanoat mahsulotlari -  poiat, mis, alyu- 

miniy,  qo‘rg‘oshin,  temir  va  shu  kabilar  fizik  m a’noda  bir  turdagi 

mahsulotlar hisoblanadi va  oligopoliya  sharoitida  ishlab  chiqariladi. 

Iste’mol  tovarlari  -   avtomobillar,  kir  yuvish  vositalari,  sigaretlar, 

maishiy elektr buyumlari va shu kabilami ishlab chiqaruvchi tarmoq- 

lar tabaqalashagan oligopoliya hisoblanadi.

Oligopoliya  sharoitida  korxonalar  o ‘rtasidagi  raqobat  o‘zaro 

b o g iiq   boiadi.  Oligopolistik  tarmoqda  hech  qaysi  firma  o‘zining 

narx siyosatini mustaqil o‘zgartirishga botina olmaydi.

227

---

Biz  qarab  chiqqan  raqobatning  to‘rtta  shaklining  har biri  milliy 

iqtisodiyotda  alohida-alohida,  ya’ni  sof holda uchramaydi.  Iqtisodi­

yot sohalarini batafsil o‘rganish,  cheksiz ko‘p har xil raqobatli vazi- 

yatlar mavjudligi sharoitida, ikkita bir xil tarmoqni topish qiyinligini 

ko‘rsatadi.  Hozirda  turli  darajadagi  monopolistik  tuzilmalar  rivoj- 

lanib  borishi  bilan  ular  o‘rtasidagi  raqobatning  shakllari  ham  turli 

ko‘rinishlarda namoyon bo‘lib bormoqda. Jumladan, 

turli monopol-