|
5.2. Bozor iqtisodiyotida doimiy va asosiy muammolarning
hal qilinishi
Ijtimoiy xo‘jalik yuritishning bozor iqtisodiyotiga asoslangan
y o iin i tanlagan har qanday mamlakat mazkur iqtisodiy tizimning
qanday amal qilishini mukammal bilishi muhim hisoblanadi. Buning
uchun, eng aw alo, har qanday iqtisodiy tizimning umumiy muammo-
larini ifodalovchi quyidagi savollarga javob topish kerak boiadi:
1) qanday mahsulot va xizmatlami, qancha miqdorda ishlab chiqa
rish zarur?
2) ushbu mahsulot va xizmatlami qanday texnika va texnologiya
vositasida ishlab chiqariladi?
3) bu mahsulot va xizmatlar kim uchun ishlab chiqariladi?
Iqtisodiy adabiyotlarda ushbu muammolar qisqacha - «nima, qan
day qilib, kim uchun ishlab chiqarish zarur?» tarzida ifodalanadi. Bu
muammolar an’anaviy iqtisodiyotda asosan urf-odatlar, ko‘p yillar
davomida mavjud b o iib kelayotgan an’analar, milliy, diniy, iqlim va
boshqa omillar ta’sirida hal etilsa, m a’muriy-buymqbozlikka asos
langan iqtisodiy tizimda markazlashtirilgan holdagi taqsimot va re
jalashtirish orqali hal etiladi. Lekin bozor iqtisodiyoti bu muammo-
151
lami o‘zgacha tarzda hal etadi. Bunda bozor iqtisodiyoti tizimining
o ‘ziga xos xususiyatlaridan, uning talablari va qonun-qoidalaridan
kelib chiqadi.
Nima va qancha miqdorda ishlab chiqarish zarurligi bozor iqti
sodiyoti sharoitida eng aw alo iqtisodiy resurslar bilan ta’minlanish
darajasiga, talab va taklif nisbatiga bog‘liq. Bunda mavjud bo‘lgan
resurslar qanday hajmda band qilinishi yoki qaysi qismi ishlab chiqa
rish jarayonida foydalanishi ham hisobga olinishi lozim. Bu savolga
javob berishda korxona zarar ko‘rmaslik va yuqori darajada foyda
olish uchun intilish qoidasiga amal qiladi. Shu bilan birga mahsulot
va xizmatlaming qanday to‘plami jamiyat talablarini to‘la qondira
olishi e’tiborga olinadi. Br>7or iqtisodiyoti sharoitida faqat talab mav
jud bo‘lgan, binobarin, foyda keltirishi mumkin bo‘lgan mahsulot
va xizmatlar yaratiladi. Bunda korxona foydasi hajmini tovami so-
tishdan olinadigan umumiy pul daromadi va uni ishlab chiqarishning
umumiy xarajatlari o ‘rtasidagi nisbat aniqlaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy (sof) foyda oluvchi tar-
moqning kengayib borish tamoyili amal qiladi. Chunki foyda dara-
jasining nisbatan yuqoriligi bu tarmoqqa kam foydali tarmoqlardagi
kapitallaming oqib o‘tishini ta’minlaydi. Ammo tarmoqda yangi ish
lab chiqaruvchilarning paydo bo‘lishi o‘zini o‘zi cheklovchi jarayon
hisoblanadi. Chunki tarmoqqa yangi korxonalaming kirib kelishi
bilan uning mahsuloti taklifi bozor talabiga nisbatan jadal ravishda
o‘sadi. Bu asta-sekin mazkur mahsulot narxining pasayishiga hamda
iqtisodiy foydaning yo‘qolishiga olib keladi. Boshqacha aytganda,
raqobat bu foydani yo‘qqa chiqaradi. Bozordagi talab va taklifning
iqtisodiy foyda nolga teng bo‘lgan holdagi nisbati bu tarmoq mah
sulotining umumiy miqdorini belgilab beradi. Shu vaziyatda tarmoq
ishlab chiqarishning «muvozanatli» hajmiga yetadi. Bozor talabi
yoki taklifida yangi o‘zgarishlar ro‘y bermaguncha bu muvozanat
buzilmaydi. 0 ‘z-o‘zidan aniqki, tarmoqdagi tovar ishlab chiqarish-
dan zarar ko‘rilishi kutilgan holatda korxona bunday iqtisodiy faoli
yat turidan voz kechadi. Buning natijasida zarar ko‘ruvchi yoki past
foyda darajasiga ega bo‘lgan tarmoqda ishlab chiqarish hajmi kes-
kin qisqarib, taklifning talabdan ortda qolishi ro‘y beradi. Bu esa,
152
sekin-asta mahsulot narxining ko‘tarilishi hamda foyda darajasining
oshishiga sharoit yaratadi. Natijada tarmoq o‘zining ishlab chiqarish
hajmini qayta tiklaydi va faoliyati barqarorlashadi.
Ishlab chiqariladigan mahsulot turi va miqdorini aniqlashda
iste’molchi talabi alohida, muhim rol o‘ynashini ta’kidlash lozim.
Iste’molchilaming tovarlami sotib olish maqsadida pul daromadla-
rini sarflashga tayyorliklari bozor talabi sifatida namoyon bo‘ladi. Agar
bunday talab hajmi ahamiyatli darajaga yetsa, korxona ushbu mahsu
lotni ishlab chiqarishga rag‘bat sezadi, ya’ni iste’molchi talabining
ko‘payishi, bu mahsulotni ishlab chiqaruvchi tarmoq uchun iqtisodiy
foyda keltiradi. Iste’molchi talabining qisqarishi esa tarmoq ishlab
chiqarish hajmining qisqarishiga olib keladi. Qisqasi, bozor iqtisodi
yoti sharoitida iste’molchining talabi qanday mahsulot turlarini ishlab
chiqarish masalasini hal qilishda muhim rol o'ynaydi. Shuningdek,
nima ishlab chiqarish zarurligini belgilash ko‘p darajada resurslami
yetkazib beruvchilarga ham bog‘liq. Resurslarga bo‘lgan talab - bu
hosilaviy talab, ya’ni bu resurslar vositasida ishlab chiqariluvchi
tovarlar va xizmatlarga b o ig an talabdan kelib chiqadi. 0 ‘z daromad-
larini yuqori darajaga yetkazishda resurslami yetkazib beruvchining
ham bozor talabidan kelib chiqishi shubhasiz. Faqat iste’molchi talabi-
ga muvofiq tushuvchi tovarlami ishlab chiqamvchi korxonalar foyda
olib ishlashi mumkin va shu korxonalaming resurslarga b o ig an talabi
kuchayadi. Qisqasi, iste’molchining afzal ko‘rishi uning talabi orqali
namoyon boiadi. Tovar ishlab chiqamvchi va resurslami yetkazib
beruvchilar o‘z manfaatlarini ta’minlash uchun bu talabga mos
ravishda, ya’ni
Do'stlaringiz bilan baham: | 
