|
«ishlab chiqarishning
uch omilb)
degan g‘oyani ilgari surib, unda tovarlami ishlab chiqa
rishda mehnat, yer va kapital bab-baravar qatnashadi, ular hamma daro-
madlar manbaidir va binobarin daromadlar ham shu omillar o‘rtasida
taqsimlanadi, deb ko‘rsatadi. Uning bu g‘oyasi amerikalik iqtisodchi
olim J.B.Klarkning
qo‘shilgan omil (so‘nggi qo‘shiIgan kapital yoki
ishchi kuchi) unumdorligi
degan g‘oyasiga asos bo‘lib xizmat qiladi.
Klark o‘zining «Boyliklaming taqsimlanishi» nomli asarida Yaratilgan
boylik uchala omil o‘rtasida ulaming har biri yaratgan mahsulot miq
doriga (ya’ni unumdorligiga) qarab taqsimlanadi, deb ko‘rsatdi.
341
Sey va Klark g‘oyalarining ijobiy tomoni quyidagilardan iborat:
a) kapital, yer va ishchi kuchi (jonli mehnat) ning har uchalasi
tovar yoki xizmatning nafliligini yaratishda qatnashishi ko‘rsatiladi;
b) Yaratilgan naflilik miqdori bilan bu uchala omilning miqdori
va unumdorligi o‘rtasida bog‘liqlik mavjudligi, agar bu uchala omil
bir-biriga mos ravishda miqdor va sifat jihatidan oshsa, tovarlar va
xizmatlar hajmi ham ko‘payishi asoslanadi.
Ammo bu g‘oyalaming kamchiligi ham mavjud bo‘lib, ular hozir
gi bozor iqtisodiyoti sharoitiga to‘g‘ri kelmaydi.
1. Sey va Klark iqtisodiyot nazariyasi hali yetarli darajada rivoj
lanmagan davrda yashab, ijod etganliklari uchun, tovar va xizmat-
larda gavdalangan mehnatning ikki yoqlama tavsifini va undan kelib
chiquvchi tovaming ikki xil xususiyatini tushunmaganliklari tufayli,
kapital va yer tovar nafliligini yaratishda passiv ravishda qatnash-
sada, qiymat yaratmasliklarini, ular faqat eskirishiga teng, ya’ni
amortizatsiya ajratmalariga teng qiymatni yangi tovarga jonli mehnat
ta’sirida o'tkazishini, yangi qiymat esa faqat jonli mehnat tomonidan
yaratilishini tushunib yeta olmaydilar va binobarin ko‘rsatib berol-
maganlar.
2. Klark tomonidan Yaratilgan qo‘shilgan mehnat unumdor
ligining kamayib borish qonuni turli omillarning bir-biriga mosligi
ta’minlanmagan, ko‘r-ko‘rona xarajatlar oshirib borilgan hamda il
miy-texnika taraqqiyoti mutlaqo to‘xtab qolgan davrga (holatga) mos
kelib, hozirgi zamon rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitiga to‘g‘ri
kelmaydi.
3. Sey va Klark aytganlaridek, hozirgi davrda Yaratilgan boy
lik, to'g'rirog^i milliy mahsulotning hammasi bu uchala omil
ning miqdori va unumdorligiga qarab taqsimlanmaydi, balki uning
amortizatsiya ajratmalari, markazlashgan fondlar tashkil qilingan-
dan keyin qolgan qismi shu omillarga qarab uning egalari o‘rtasida
taqsimlanadi.
Sey va Klarklardan tashqari ayrim oqimlar, masalan lassalchilar
mehnat hamma boylikning va madaniyatning manbaidir, shuning
uchun hamma daromad jamiyat a’zolari o‘rtasida teng taqsimlanishi
zarur, deb ko‘rsatadilar. Lassalchilar, birinchidan, boylik faqatgina
342
mehnatning natijasi bo‘lmasdan, uni yaratishda yer (tabiat resurslari)
va kapital ham qatnashishini, ya’ni uning nafliligi har uchala omil
natijasi ekanligini tushuna olmadilar. Ikkinchidan, ulaming Yaratilgan
mahsulotni barcha jamiyat a’zolari o‘rtasida teng taqsimlash zamr de
gan g‘oyalari mutlaqo noto‘g‘ri bo‘lib, bunday holatda mahsulotni
ko‘paytirishga ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida hech qanday qiziqish
bo‘lmasligi o‘z-o‘zidan tushunarlidir. Keyinchalik sobiq sotsialistik
mamlakatlarda, jumladan sobiq Sovet Ittifoqida mahsulot va daro-
madlar davlat qo‘lida bo‘lib, mehnatning miqdori va sifatiga qarab
taqsimlanadi degan g‘oya hukmron bo‘ldi. Lekin bu g‘oya va uning
talablari amalda bajarilmadi.
Mana shu yuqoridagi aytilgan nazariy fikrlar va amaliy tajribalami
hamda hozirgi davrda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy
islohotlar talablarini hisobga olib, Yaratilgan mahsulotni taqsimlash-
ning quyidagi asosiy yo‘nalishlarini ko‘rsatishga harakat qilamiz:
a) umuman olganda mahsulotni, binobarin daromadlami taqsim
lash ham doim bir xil bo‘lmay, balki shu davrda amal qilib turgan
iqtisodiy munosabatlar tizimiga, jumladan mulkchilik munosabat
lariga bog‘liq bo‘ladi. Ishlab chiqarishning moddiy shart-sharoitlari,
ya’ni kapitalga mulkchilikning turli shakllari, yerga esa davlat mulki
mavjud bo‘lgan sharoitda Yaratilgan milliy mahsulot mulk egalari
(davlat, jamoa, xususiy, shaxsiy) va ishchi kuchining egasi bo‘lgan
ishchi-xizmatchilar o‘rtasida taqsimlanadi. Bunda daromadlaming
bir qismi albatta umumjamiyat umumdavlat manfaatlarini ko‘zlab ish
olib boruvchi davlat ixtiyoriga kelib tushadi;
b) milliy mahsulotdan eng awalo shu mahsulotni yaratishda qat-
nashgan ishlab chiqarish vositalarining qiymati, aniqrog‘i, takror
ishlab chiqarishni o‘z maromida olib borish uchun amortizatsiya va
sarflangan boshqa moddiy vositalar summasi ajratib qo‘yiladi, chunki
bu summa asosiy ishlab chiqarish vositalarini (asosiy kapitalni) qayta
tiklash uchun zarurdir;
v) undan keyin turli xil tabiiy ofat va favqulodda hodisalaming
ta’sirini bartaraf qilish, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishni bir ma-
romda to‘xtovsiz amalga oshirishni kafolatlash uchun sug‘urta fond-
lari, qariyalar, bolalar, nogironlar va turli boshqa kam ta’minlangan
343
oilalami himoya qilish uchun nafaqa hamda ijtimoiy himoya fond-
lariga ajratiladi;
g) davlatni boshqarish, mamlakat mudofaasini mustahkamlash,
aholining tinch hayotini va mehnatini qo‘riqlash, mamlakat miqyosi-
da fan-madaniyatni, ta’lim tizimini, sogiiqni saqlashni rivojlantirish
uchun fondlar ajratiladi (bu ajratmalar ko‘pdan-ko‘p davlat soliqlari
tarzida amalga oshirilib, davlat byudjetiga tushuriladi va u yerda qay
ta taqsimlanib turli yo‘nalishlar xarajatiga yo‘naltiriladi).
Yalpi ichki mahsulotning yuqorida aytilganlardan qolgan qismi
hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti sharoitida kapital, yer egalari va ish
chi kuchi egalari o‘rtasida belgilangan tartib qoidalar asosida taqsim
lanadi va jamiyat a’zolarining ixtiyoriga kelib tushadi. Chunki bu
jarayon natijasida ishlab chiqarishda qatnashgan ishchi kuchi egasi
va boshqa omillar egalari - mulkdorlaming mahsulotdagi ulushi aniq
lanadi hamda ulaming omilli daromadlari sifatida shakllanadi. Bu ish
haqi,
Do'stlaringiz bilan baham: | 
