Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

O‘zbekistonda eksport va importning tovar tarkibi, foizda205

Tovarlar guruhi

Eksport va importning umumiy hajmidagi ulushi,

 

foizda

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2014

2015

Eksport

100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Paxta tolasi

12,5

9,2

8,6

11,3

14,8

14,6

7,7

6,1

Oziq-ovqat

8,5

4,4

6,0

9,7

2,5

2,6

12,4

10,8

Kimyo

mahsulotlari

6,8

5,6

5,0

5,1

7,3

8,3

4,7

5,1

Energetika

mahsulotlari

20,2

25,2

34,2

24,8

5,4

13,5

23,0

22,1

Qora va rangli

 

metallar

11,5

7,0

5,0

6,8

12,1

14,5

7,2

6,8

205 Manba: 0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat statistikaqo‘mitasima’lumotlari

736

---

Mashina va

 

uskunalar

10,4

7,5

2,9

5,5

0,2

0,4

4,0

1,3

Xizmatlar

10,7

10,4

8,8

9,1

13,7

23,0

22,4

25,2

Boshqalar

19,4

30,7

29,5

27,7

43,7

22,2

18,6

22,6

Import

100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Oziq-ovqat

7,9

8,1

9,0

10,9

8,2

7,2

10,8

12,8

Kimyo mahsulotlari 14,8

13,0

11,1

14,3

15,9

17,7

15,9

17,0

Energetika

mahsulotlari

3,3

2,1

3,5

6,0

0,4

0,3

6,2

5,8

Qora va rangli

 

metallar

8,3

6,8

6,3

8,4

3,1

3,2

8,0

7,4

Mashina va

 

uskunalar

46,6

53,3

56,5

44,1

60,7

58,4

39,5

40,5

Xizmatlar

7,4

5,7

4,4

4,7

5,5

7,0

8,0

7,7

Boshqalar

11,7

11,0

9,2

11,6

6,2

6,2

11,6

8,88

Mamlakatning  tashqi  iqtisodiy  aloqalardagi  ishtirokini  ifodalov- 

chi  bir  qator  ko‘rsatkichlar  ham  mavjud.  Masalan,  tarmoq  ishlab 

chiqarishining xalqaro ixtisoslashuvi darajasi ko‘rsatkichlari  sifatida 

taqqoslama eksport ixtisoslashuvi koeffitsienti (TEIK) 

hamda 

tar­

moq ishlab chiqamhidagi eksport bo‘yicha kvotadan 

foydalanish 

mumkin. TEIK quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

Kt=Et/Ej,

bu  yerda:  Et  -   mamlakat  eksportida  tovar  (tarmoq  tovarlari 

yig‘indisi)ning solishtirma salmog1’ ,

Ej  -   jahon  eksportidagi  shu  turdagi  tovarlarning  solishtirma 

salmog‘i.

Agar  nisbat  birdan  katta  bo‘Isa,  bu  tarmoq  yoki  tovami  xalqaro 

jihatdan  ixtisoslashgan  tarmoq  yoki  tovarlarga  kiritish  mumkin  va 

aksincha.

Eksport  bo‘yicha  kvota  milliy  sanoatning  tashqi  bozor  uchun 

ochiqlik darajasini ifodalaydi:

K e -E /Y a lM ,

 

bu yerda: E -  eksport qiymati.

737

---

Eksport bo‘yicha kvotaning ko‘payishi ham mamlakatning xalqa­

ro  mehnat  taqsimotidagi  ishtirokining,  ham  mahsulot  raqobatbar- 

doshligining о‘sib borishidan darak beradi.

Mamlakatdagi  aholi  jon  boshiga  to‘g‘ri  keluvchi  eksport  hajmi 

uning  iqtisodiyotining  «ochiqligi»  darajasini  ifodalaydi. 

Eksport

 

salohiyati  (eksport  imkoniyatlari)  -   mazkur  mamlakat  tomoni-

 

dan  ishlab  chiqarilgan  mahsulotning  o‘z  iqtisodiyoti  manfaat-

 

lariga putur yetkazmagan holda jahon bozorida sotishi mumkin

 

bo‘lgan qismi.

Tovarlar eksporti va importi summasi tashqi savdo aylanmasi yoki 

tashqi tovar aylanmasini tashkil etadi. 

Biror bir mamlakat boshqa

 

mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarni o‘z iste’moli uchun emas,

 

balki  uchinchi  mamlakatga  qayta  sotish  uchun  xarid  qilgan

 

taqdirda  reeksport  ro‘y  beradi. 

Reeksport  bilan  reimport  uzviy 

bog‘liq. 

Reimport iste’molchi mamlakatdan reeksport tovarni so­

tib olishni bildiradi.

0 ‘zbekistonda tashqi  savdo  aylanmasi va uning tarkibi  quyidagi 

ma’lumotlar bilan tavsiflanadi (27.3-jadval).

Eng  muhimi,  yeksport hajmining  ana  shunday  o‘sishi  biz uchun 

an’anaviy  resurslar  bo‘lmish  paxta  tolasi,  qimmatbaho  metallar  va 

turli xomashyo yetkazib berish hisobiga emas, balki asosan avtomo- 

billar, neft-kimyo va metall mahsulotlari, mineral o‘g‘itlar, ip-kalava 

va gazlama, trikotaj buyumlar, sim-kabel mahsulotlari, qurilish mate- 

riallari va boshqa shu kabi ko‘plab eksport tovarlari hajmi va turlarini 

ko‘paytirish evaziga ta’minlanmoqda.

«Bizning  keyingi  yillarda  eksport  sohasida  qo‘lga  kiritgan  yu- 

tuqlarimiz,  awalo,  mamlakatimiz  iqtisodiyotini  tubdan  tarkibiy 

o‘zgartirish va diversifikatsiya qilish, qisqa muddatda biz uchun mut- 

laqo yangi, lokomotiv rolini bajaradigan tarmoqlami barpo etish, ish­

lab chiqarishni modemizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash 

dasturlarini amalga oshirish, zamonaviy bozor infratuzilmasini shakl­

lantirish borasida o ‘z vaqtida boshlangan, chuqur o‘ylangan va uzoq 

istiqbolga mo‘ljallangan ishlarimizning natijasidir»206.