Тошкент давлат юридик университети

eng asosiy Qonun
hisoblanadi. 
Unda 
“fuqarolarning qulay atrof-muhitga ega bo‘lish huquqi”
va 
boshqa huquqlar to‘g‘risidagi qoidalar umumiy (boshlovchi) tarzda 
berilgan. Konstitutsiya bilan bir vaqtda qabul qilingan ushbu Qonunda 
inson ekologik huquqlari dastlab e’tirof etilgan. Shundan so‘ng boshqa 
qonunlarda inson ekologik huquqlari yanada rivoj topgan.
Albatta, inson huquqqa ega bo‘lish bilan birga majburiyatlarga ham 
egadir. Majburiyatlar insonni atrof-muhitga ehtiyotkorona munosabadda 
bo‘lish, tabiiy resurslardan oqilona va to‘g‘ri foydalanish, boshqalarning 
huquqlarini buzmasligini ta’minlaydi.
Insonning ekologik majburiyatlari, atrof muhitni muhofaza qilish, 
axolining ekologik xavfsizligini ta’minlash, tabiiy resurslardan oqilona 
foydalanish sohasidagi harakat va harakatsizliklaridir.
Insonlarning ekologik majburiyatlari deganda, 
atrof tabiiy muhit 
muhofazasi bilan bog‘liq tegishli talablarni bajarish yoki muayyan 
harakatlardan tiyilish tushunilib, ular ekologik qarorlar ijrosi yuzasidan amalga 
oshiriladi.
Insonlarning ekologik majburiyatlari
atrof-muhitga oid qabul 
qilingan qonunlarda ham o‘z aksini topgan. Xususan, “Tabiatni muhofaza 
qilish to‘g‘risida”gi Qonunda
 
insonning tabiatdan foydalanish bilan 
bog‘liq bir qator majburiyatlari belgilab o‘tilgan. Ular quyidagicha: 

O‘zbekiston Respublikasi aholisining tabiiy resurslardan oqilona 
foydalanishi;

tabiat boyliklariga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lishi;

ekologiya talablariga rioya etishi; 

Atrof tabiiy muhitga zarar yetkazgan korxonalar, muassasalar, 
tashkilotlar va ayrim shaxslar yetkazgan zararini, shu jumladan boy 
berilgan foyda o‘rnini qonunlarga muvofiq qoplashlari shart.
Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasining Yer kodeksida 
insonning majburiyatlari aniq belgilab qo‘yilmoqda, ya’ni: 

yerdan belgilangan maqsadga muvofiq oqilona foydalanish, tuproq 
unumdorligini oshirish, ishlab chiqarishning tabiatni muhofaza qiluvchi 
texnologiyalarini qo‘llash, o‘z xo‘jalik faoliyati natijasida hududda 
ekologik vaziyatning yomonlashuviga yo‘l qo‘ymaslik; 

ishlab turgan irrigatsiya va melioratsiya tarmoqlari, muhandislik 
kommunikatsiyalarini soz holatda saqlab turish; 

---

59 

yerlarni muhofaza qilishga oid, ushbu Kodeksning 79-moddasida 
nazarda tutilgan turkum tadbirlarni amalga oshirish; 

yer solig‘ini yoki yer uchun ijara haqini o‘z vaqtida to‘lash; 

boshqa yer egalari, yerdan foydalanuvchilar, yer uchastkalari 
ijarachilari va mulkdorlarining huquqlarini buzmaslik; 

foydali qazilma konlarini ishlatish, qurilish va boshqa ishlarni 
amalga oshirish uchun berilgan qishloq xo‘jalik yerlari va o‘rmonzorlarni 
ularga ehtiyoj qolmaganidan keyin o‘z hisobidan qishloq xo‘jaligi, o‘rmon 
xo‘jaligi yoki baliq xo‘jaligida foydalanish uchun yaroqli holatga, mazkur 
ishlar boshqa yerlarda amalga oshirilgan hollarda esa, belgilangan 
maqsadda foydalanish uchun yaroqli holatga keltirish; 

foydali qazilma konlarini ishlatishva boshqa ishlarni amalga 
oshirish paytida o‘zlari egalik qilish va foydalanish, shuningdek mulk qilib 
berilgan (realizatsiya qilingan) yer uchastkalari hududidan tashqaridagi 
qishloq xo‘jalik ekinzorlari, o‘rmonzorlar va boshqa yerlarga salbiy ta’sir 
ko‘rsatishni oldini olish yoki uni mumkin qadar cheklash chora-tadbirlarini 
amalga oshirish; 

mahalliy davlat hokimiyati organlariga yerdan foydalanish 
to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida belgilangan ma’lumotlarni o‘z vaqtida 
taqdim etish; 

boshqa 
yer 
egalariga, 
yerdan 
foydalanuvchilarga, 
yer 
uchastkalarining ijarachilariga va mulkdorlariga yetkazilgan zararni 
belgilangan tartibda qoplash.
Shu bilan birga, suvdan foydalanish sohasida insonlarning 
majburiyatlari “Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida”gi qonunda norma 
sifatida belgilab qo‘yilgan. Unga ko‘ra quyidagi majburiyatlarni bajarishi 
shart: 

suv obyektlaridan oqilona foydalanish, suvni tejab sarflash, suvlarning 
sifatini tiklash va yaxshilash to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilishi; 

belgilangan suv olish limitlariga va suvdan foydalanish qoidalariga 
rioya etish; 

suvdan maxsus foydalanishda qonun hujjatlarida belgilangan tartibda 
ruxsatnomani rasmiylashtirish; 

ifloslantiruvchi moddalar mavjud bo‘lgan oqindi suvlarni suv 
obyektlariga oqizishni tamomila tugatish chora-tadbirlarini ko‘rish; 

boshqa suvdan foydalanuvchilar va suv iste’molchilarining huquqlari 
hamda qonuniy manfaatlari buzilishiga, shuningdek, suv obyektlariga, 
xo‘jalik obyektlari va tabiiy resurslarga (yerlar, o‘rmonlar, hayvonot 

---

60 
dunyosi, foydali qazilmalar va boshqalarga) zarar yetkazilishiga yo‘l 
qo‘ymaslik; 

suv obyektlarini, suvni muhofaza qilish inshootlarini texnik 
qurilmalarni texnik jihatdan soz holatda saqlash, ularning ishlash 
sifatini yaxshilashi hamda ulardan foydalanishning belgilangan 
qoidalariga rioya etish; 

suvni olish va berishda suv miqdori hisobini yuritish, shuningdek, 
qonun hujjatlarida belgilangan tartibda hisobotni taqdim etishi; 

suv resurslaridan foydalanish, shuningdek, suvni yetkazib berish 
bo‘yicha xizmatlar va ko‘rsatilgan boshqa suv xo‘jaligi xizmatlari 
uchun to‘lovlarni o‘z vaqtida shartnomaviy asosda to‘lash; 

suvni tejash chora-tadbirlarini ko‘rish; 

suv resurslaridan oqilona foydalanishda suv iste’molchilariga 
ko‘maklashish; 

suvlarning bulg‘anishi, ifloslanishi va kamayib ketishining oldini olish 
hamda ularni bartaraf etish, suv obyektlariga suvlarning zararli 
ta’sirini bartaraf etish chora-tadbirlarini ko‘rish, shuningdek, yer usti 
va yer osti suvlari to‘planadigan maydonlarning ifloslanishiga yo‘l 
qo‘ymaslik; 

suv obyektlarining suvni muhofaza qilish zonalari, sohilbo‘yi 
mintaqalari 
va 
sanitariya 
muhofazasi 
zonalarini 
saqlashning 
belgilangan rejimiga rioya qilish; 

suvlardan foydalanish va ularni muhofaza qilish ustidan davlat 
nazoratini amalga oshiruvchi organlar vakillarini o‘z suv xo‘jaligi 
obyektlariga belgilangan tartibda kiritish hamda ularga zarur axborotni 
taqdim etish; 

suvlarning va suv obyektlarining holatiga ta’sir etadigan avariyalar va 
boshqa tabiiy hamda texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlar 
yuzaga kelganligi to‘g‘risida mahalliy davlat hokimiyati organlarini 
o‘z vaqtida xabardor qilish va ularning oqibatlarini bartaraf etish 
bo‘yicha ishlarni amalga oshirishda, shuningdek, suv obyektlarida 
ta’mirlash-tiklash ishlarida qonun hujjatlarida belgilangan tartibda 
ishtirok etish; 

baliqlarni, boshqa suv florasi va faunasini muhofaza qilish tadbirlarini 
amalga oshirish.
Yuqorida aytib o‘tilgan normativ hujjatlardan tashqari, O‘zbekiston 
Respublikasining “O‘rmon to‘g‘risida”gi Qonunida insonning o‘rmondan 
foydalanishda qanday majburiyatlarga ega ekanligi ko‘rsatib o‘tilgan, 
chunonchi: 

---

61 

o‘rmonlarni muhofaza qilish, qo‘riqlash, ulardan oqilona foydalanish 
va ularni takroriy ko‘paytirishni ta’minlash; 

o‘rmonlarning davlat hisobini olib borish; 

o‘rmonlarning holatiga va ularni takroriy ko‘paytirishga, tuproq va 
hayvonot dunyosiga, shuningdek suv obyektlarining va boshqa tabiiy 
obyektlarning holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishga yo‘l qo‘ymaydigan 
usullar bilan ish olib borish; 

o‘rmondan foydalanganlik uchun o‘z vaqtida va belgilangan tartibda 
haq to‘lash; 

alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar rejimini ta’minlash; 

o‘rmondan foydalanuvchi boshqa shaxslarning huquqlarini buzmaslik.

o‘zlariga berib qo‘yilgan yaylovlar, pichanzorlar va boshqa 
o‘rmonzorlardan oqilona foydalanish; 

o‘rmonlar holatiga va ularni takroriy ko‘paytirishga, tuproq va 
hayvonot dunyosiga, shuningdek, suv obyektlarining va boshqa tabiiy 
obyektlar holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishga yo‘l qo‘ymaydigan usullar 
bilan ish olib borish; 

o‘rmondan foydalanganlik uchun o‘z vaqtida belgilangan tartibda haq 
to‘lash; 

o‘rmondan foydalanuvchi boshqa shaxslarning huquqlarini buzmaslik.