41
Obyektiv ma’nodagi mulk huquqi
deganda, tabiat ashyolarini
ijtimoiy o‘zlashtirishning mavjud zaxiralarini, usullarini belgilash, tartibga
solish va mustahkamlash uchun xalq manfaatlarini ko‘zlab belgilangan
tadbirlarni ifodalovchi huquq normalari yig‘indisi nazarda tutiladi.
Chunonchi, mulk to‘g‘risidagi umumiy qoidalar obyektiv huquq normalari
hisoblanadi. Obyektiv ma’nodagi mulk huquqi mutlaq huquqiy normalar
asosida tartibga solinadi. Bunga misol sifatida mulk huquqini tartibga
soluvchi qonun hujjatlarini keltirish mumkin.
Subyektiv ma’nodagi mulk huquqi
deb
ayrim shaxslar, ya’ni
huquq subyektlarining (davlat, yuridik shaxslar va fuqarolarning) obyektiv
huquq normalari asosida kelib chiqadigan mulkni egallash, undan
foydalanish va uni tasarruf qilish huquqlariga aytiladi. Subyektiv
ma’nodagi mulk huquqi nisbiy-huquqiy normalar asosida tartibga solinadi.
Subyektiv ma’nodagi mulk huquqi mulk sohibining o‘ziga mulk yoki
ashyoviy huquq asosida tegishli bo‘lgan mol-mulklarni qonunda
taqiqlanmagan
asoslarda, vakolat doirasida, o‘zga shaxslarning
manfaatlariga putur yetkazmagan holda egallash, undan foydalanish va uni
tasarruf qilish maqsadida turli bitimlar tuzishida namoyon bo‘ladi.
Masalan, turli shartnomalar tuzish, o‘z mulkini meros qilib qoldirish va
boshqa bitimlar orqali mulkka bo‘lgan huquqni vujudga keltirish,
o‘zgartirish yoki bekor qilish subyektiv ma’nodagi
mulk huquqining
mazmunini bildiradi
4
.
Tabiiy resurslarga nisbatan mulk huquqi O‘zbekiston Respub-
likasining Fuqarolik kodeksida, Yer kodeksida, “O‘zbekiston Res-
publikasida mulkchilik to‘g‘risida”gi, “Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘ri-
sida”gi va har bir tabiiy resurslar to‘g‘risidagi qonunlarida belgilangan.
Mulk huquqi tabiiy resurslar kimga tegishliligini va mulkdorlarning
ularga nisbatan vakolatlarini anglatadi. Tabiiy
resurslarga nisbatan mulk
huquqi unga egalik qilish, foydalanish hamda tasarruf etish jarayonlarida
namoyon bo‘ladi
5
.
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 164-moddasida
mulk huquqi tushunchasi belgilangan, unga ko‘ra mulk huquqi shaxsning
o‘ziga qarashli mol-mulkka o‘z xohishi bilan va o‘z manfaatlarini ko‘zlab
egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish, shuningdek o‘zining
mulk huquqini, kim tomonidan bo‘lmasin, har
qanday buzishni bartaraf
etishni talab qilish huquqidan iboratdir.
4
Zokirov I.B. Fuqarolik huquqi: Darslik. I qism. Mas’ul muharrir: H.Rahmonqulov: Qayta ishlangan va to‘ldirilgan
beshinchi nashr. – Toshkent: TDYI nashriyoti, 2009. – B. 371–372.
5
Ekologiya huquqi: Oliy o‘quv yurtlarining huquqshunoslik mutaxassisligi bo‘yicha ta’lim olayotgan talabalar uchun
darslik. Mualliflar tarkibi: Usmonov M.B., Rustamboev M.X., Xolmo‘minov J.T. va boshq. Mas’ul muharrir: M.B.
Usmonov. – T.: O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi “Adabiyot jamg’armasi” nashr., 2001. – B. 55.
42
Huquqiy munosabat ishtirokchilarining yuridik jihatdan tengligiga
asoslangan mulkiy munosabatlarni huquqiy tartibga solishda fuqarolik
huquqi muhim o‘rin tutadi. Zero, fuqarolik huquqi – yuridik jihatdan teng
bo‘lgan subyektlar o‘rtasidagi mulkiy va shaxsiy-nomulkiy munosabatlarni
tartibga soladigan hamda mustahkamlaydigan huquqiy normalar
yig‘indisidir.
Fuqarolik huquqi tartibga soladigan ijtimoiy munosabatlar doirasi
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 2-moddasida
belgilab
qo‘yilgan. Shu o‘rinda fuqarolik qonun hujjatlari tartibga soladigan
ijtimoiy munosabatlardan biri sifatida mulk huquqi va mulkiy
munosabatlar
alohida
ahamiyatga
ega.
Zero,
fuqarolik-huquqiy
munosabatlar doirasida mulkiy munosabatlar yetakchi o‘rinni egallaydi.
Mazkur munosabatlarda ishtirok etuvchi taraflar yuridik jihatdan
teng huquqli bo‘lib, FKning 2-moddasida nazarda tutilgan munosabatlarga
kirishsagina, ular fuqarolik-huquqiy munosabatga kirishgan hisoblanadi.
Zero, tabiiy resurslarga nisbatan mulkchilik munosabatlarida fuqarolik
qonun hujjatlari tatbiq qilinishi mumkin, agar ular maxsus qonun hujjatlari
bilan tartibga solinmaydigan bo‘lsa (FKning 2-moddasi 5-qismi).
Mulkiy munosabatlarning barchasi ham faqatgina fuqarolik huquqi
normalari bilan tartibga solinmaydi. Ba’zi mulkiy munosabatlar huquqning
boshqa sohalari bilan ham tartibga solinadi.
Jumladan, tabiiy resurslarga
nisbatan mulk huquqiga oid munosabatlar – ekologiya huquqi normalari
bilan ham tartibga solinadi. Zero, mulk va mulk huquqi haqidagi umumiy
qoidalar fuqarolik huquqi normalari bilan belgilangan. Bundan tashqari,
yerga va boshqa tabiiy resurslarga bo‘lgan mulk huquqi va o‘zga ashyoviy
huquqlar Fuqarolik kodeksi hamda boshqa qonunlar bilan tartibga solinishi
belgilangan.
Demak, tabiiy
resurslarga
nisbatan
mulk
huquqi – tabiat
obyektlarining ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan o‘zlashtirilishini belgilashni,
tabiiy resurslar kimga tegishliligini, mulkdorlarning
ularga nisbatan
bo‘lgan vakolatlarini hamda huquq va majburiyatlarini belgilovchi huquq
normalari yig‘indisini ifodalaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
