Toshkent davlat yuridik universiteti shaxsiy rivojlanish

 
Ijtimoiy tarmoqdagi axloq qoidalari 
 
Bugungi kunda ijtimoiy tarmoqlar 
juda mashhur boʻlib ketgan. Shuning 
uchun tarmoqdagi muloqot etiketi, ya’ni 
netiket ham dolzarb muammolardan 
biriga aylanib bormoqda. Ularni alohida 
ravishda ishlab chiqadigan tashkilot yoʻq. 
Ammo, shunga qaramasdan, ularni ishlab chiqishda albatta mintaqaviy 
til qonun-qoidalari hamda madaniyat ham inobatga olinishi lozim. 

---

86 
Albatta, shu kungacha shakllanib boʻlgan va rioya etib kelinayotgan 
maxsus tavsiyalar mavjud. Masalan, tushunmovchiliklar kelib chiqishini 
bartaraf qilish uchun, login sifatida oddiy soʻz yoki haqiqiy ismingiz va 
familiyangizdan, 
shuningdek, 
avatarlar 
uchun 
oʻzingizning 
fotosuratingizdan foydalanishingiz kerak. Lekin oʻzingizga tegishli 
boʻlgan shaxsiy ma’lumot berish, ya’ni telefon raqami, yashash manzili, 
pasport ma’lumotlari va boshqalar kabi ma’lumotlarni oshkora qoʻyish 
tavsiya 
etilmaydi. 
Sizga 
shubhali 
tuyulgan 
yoki 
nomunosib 
foydalanuvchi deb bilgan odam bilan aloqa oʻrnatishni bekor qiling. Uni 
qora roʻyxatga kiritishingiz yoki tarmoq administratoriga shikoyat 
qilishingiz mumkin. 
 
Virtual etika tamoyillari va etika meyorlari 
 
Umuman olganda, virtual haqiqat bilan bogʻliq boʻlgan muammolar 
va ayniqsa, Internet-muloqoti bilan bogʻliq ilmiy tushunchalar endi 
shakllanib bormoqda. Hatto kashfiyotlar ham kutilmagan salbiy 
oqibatlarni olib kelganiday, Internet-kommunikatsiya koʻplab turli xil 
holatlarni keltirib chiqarmoqda – asossiz qoʻrquvlardan tortib, to 
kutilgan umidlarimizni yoʻqqa chiqarmoqda.
Shu sababli, 
virtual odob-axloq qoidalarini 
yaratish zaruriyati 
tugʻilmoqda. Ya’ni bu virtual haqiqatni tartibga soluvchi amaliy etika 
sohasining odob-axloq bilan bogʻliq qismi boʻlib qolishi lozim. U virtual 
muloqot jarayonlarini ma’naviy va falsafiy aks etishi va ma’naviy 
baholashni oʻz ichiga olishi kerak; axloq me’yorlari va prinsiplarini 
nazariy asoslab berishi, ushbu sohadagi xatti-harakatlarni tartibga 

---

87 
solishi; va nihoyat, ushbu me’yorlar va prinsiplarga rioya qilish 
mexanizmlarini yaratish lozim boʻladi. 
Virtual etikaning oʻziga xosligi oʻrganilayotgan obyektning oʻziga 
xos xususiyati bilan belgilanadi. Internet hech kimga tegishli emas, hech 
kim tomonidan nazorat qilinmaydi. Bundan kelib chiqqan holda aytish 
mumkinki, u hech kim tomonidan boshqarilmaydi. Virtual aloqa 
ishtirokchisi odatda yashirin boʻlib, istalgan paytda aloqani uzishi, 
tarmoqdan chiqib ketishi mumkin va bu faoliyat sohasi qonuniy jihatdan 
tartibga solinmagan. Bu foydalanuvchilarga cheksiz erkinlik hissini 
berib, ayrim hollarda esa chegaradan chiqib ketishiga olib kelmoqda. 
Biroq, har qanday ijtimoiy sharoitda boʻlgani kabi, Internetda muloqot 
ishtirokchilari orasida hech qanday tashqi kuchlar ta’sirisiz oʻzaro 
ishonch tuygʻusi va qonun-qoidalar shakllanib bormoqda.
Umuman olganda, netiket qoidalari an’anaviy odob-axloq 
qoidalaridan juda katta farq qilmaydi: ular muloqot davomida inson 
bilan hurmat doirasida va oʻzaro odob-axloq qoidalariga asoslanadi. 
Tarmoqda ham odob-axloqning “oltin qoidasi” mavjud. Netiket 
qoidalari yozilgan yozma manbaning eng birinchi betida shunday deb 
yozilgan: “Tarmoqda ishlayotganda, avvalambor, har qanday taraqqiy 
etgan jamiyatda xos boʻlmagan narsalarni qilish man etiladi. Aniqroq 
qilib aytadigan boʻlsak, milliy tusdagi etnik kelishmovchilikni keltirib 
chiqarish, odamlarni haqorat qilish, qasamyod qilish, oʻgʻirlik qilish, 
ataylab biror narsani buzishga urinish, mavjud tizimni agʻdarishga 
harakat qiluvchi harakatlar va boshqalar bilan chiqish”. 
Shu 
bilan 
birga, 
universal 
odob-axloq 
me’yorlari 
va 
xushmuomalalik qoidalari bilan bir qatorda, real va virtual aloqaga teng 

---

88 
darajada amal qiladigan, kommunikativ kanalning oʻziga xos 
xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, bir qator muayyan normalarni oʻz 
ichiga oladi. Masalan, elektron pochta orqali yozishmalarda bosh harflar 
bilan murojaat qilinmaydi (baqirib gapirganga tenglashtiriladi), harflar 
shriftlari bilan eksperement qilish, ya’ni har xil shakllarini ishlatish 
ma’qullanmaydi, smayliklar (emoji) (emotsiyalarni ifodalash uchun 
ishlatiladigan maxsus belgilar) qoʻllanilishi tavsiya etilmaydi. Oʻz 
fikringizni aniq, loʻnda va iloji boʻlsa qisqa tarzda ifoda etishingiz kerak. 
Oldindan ogohlantirmasdan turib, fayllarni biriktirib yuborish va boʻsh 
“Mavzu” (Tema) maydoni bilan xatlarni yuborish umuman tavsiya 
etilmaydi. Spamga ruxsat berilmaydi – ya’ni, reklama va notanish 
shaxslar tomonidan xat yuborish. 
Tarmoqdagi muloqotni axloqiy jihatdan tartibga solish mexanizmi 
sifatida professional axloqiy kodekslar qoʻllaniladi. Ularning qoʻllanish 
doirasi nafaqat kompyuter mutaxassislariga tegishli, balki barcha tarmoq 
foydalanuvchilari uchun ham amal qiladi. Ulardan eng kent 
qoʻllaniladiganlari 
– 
Axborot 
Texnologiyalari 
Menejerlari 
Assotsiatsiyasi, Kompyuter texnologiyalari ishlab chiqaruvchilar 
uyushmasi, AQShdagi Axborot Texnologiyalari Foydalanuvchilar 
Assotsiatsiyasi 
va 
Sertifikatlangan 
Kompyuter 
Mutaxassislari 
Assotsiatsiyalari tomonidan ishlab chiqilgan va qabul qilingan kodekslar 
hisoblanadi. 
Ushbu kodekslardagi axloqiy me’yorlarga asoslangan holda, 
Xalqaro 
axborot 
texnologiyalari 
federatsiyasi 
(IFIP) 
boshqa 
mamlakatlarning oʻziga xos milliy va madaniy an’ana va urf-odatlarini 

---

89 
hisobga olgan holda kompyuter axloq kodekslarining oʻz versiyalarini 
ishlab chiqishni tavsiya qilgan. 
Umumiy axloqiy me’yorlar bilan bir qatorda (ijtimoiy va shaxsiy 
mas’uliyat, aloqada boʻlgan tomonlarning tengligi, oʻz kasbiy 
majburiyatlarini aniq va vijdonan bajarish va hokazo) barcha kodekslar 
virtual aloqaning har bir voyaga yetgan foydalanuvchisiga taalluqli 
boʻlgan asosiy huquqlarni oʻz ichiga oladi. Ushbu huquqlar uchta asosiy 
axloqiy me’yorlarga rioya etishga asoslangan: axborot ochiqligi va 
shaffofligi, shaxsiy hayot sirlarini saqlash va xususiy mulkning 
daxlsizligi. 
Axborot jamiyatining asosiy me’yoriy tamoyillaridan biri boʻlgan 
“axborot ochiqligi va shaffofligi” tamoyili fuqarolarning aloqa va 
muloqot qilish huquqini kafolatlaydi va har qanday muhitda har bir 
foydalanuvchiga har qanday axborotni olish huquqini kafolatlaydi. 
“Shaxsiy hayot sirlarini saqlash” tamoyili inson shaxsiy hayot 
erkingligi va ozodligi huquqini, boshqa insonlar va boshqaruv 
vakillarining hujumidan va shaxsiy hayotiga aralashuvidan himoya 
qilish huquqini ifodalaydi. Shu sababli, axborot tizimlarining har bir 
yaratuvchilari va foydalanuvchilarining asosiy axloqiy me’yorlaridan 
biri ishonchli axborotning maxfiyligini ta’minlash majburiyati 
hisoblanadi. 
“Xususiy mulkning daxlsizligi” tamoyili iqtisodiyotda mulkchilik 
munosabatlarini tartibga solishning asosi hisoblanadi. Virtual etikaga 
tatbiq etadigan boʻlsak, ushbu tamoyilga rioya qilish axborotga egalik 
qilish huquqi va mualliflik huquqining me’yorlariga rioya qilishni 
nazarda tutadi. 

---

90 
Yuqorida sanab oʻtilgan huquqlar bir qator xususiy tamoyillarga 
rioya qilish, masalan, soʻz erkinligi tamoyili, boshqalarning nuqtai 
nazarini hurmat qilish tamoyili, ogohlantirish tamoyillari (tarmoq 
qoidalarining qoidalariga rioya qilishni oʻz ichiga oladi), aniqlik 
tamoyili (axborot tizimlarini boshqarish boʻyicha koʻrsatmalarga rioya 
qilish) va boshqalar bilan ta’minlanadi. 
Afsuski, 
shuni 
ta’kidlab 
oʻtish 
joizki, 
nafaqat 
oddiy 
foydalanuvchilar, balki mutaxassislar tomonidan ham virtual axloqiy 
me’yorlarning buzilayotganini koʻp hollarda koʻrishimiz mumkin. 
Masalan, himoyalangan axborot tizimlariga ruxsatsiz kirish va ularga 
ta’sir koʻrsatish, virus dasturlarini tarqatish, Internetda nomaqbul 
hujjatlarni ommaviy ravishda tarqatish, soxta dasturlardan foydalanishga 
harakat qilish kabi harakatlarni kuzatishimiz mumkin. Shu sababli 
virtual axloqiy tamoyillarni tushuntirish va keng targʻib qilish axborot 
jamiyatining eng dolzarb vazifalaridan biri boʻlib qolmoqda.