Toshkent davlat yuridik universiteti jinoyat huquqi

 
9.3. Qasd tushunchasi va uning turlari
 
Sodir etilgan qilmishning ijtimoiy xavfli xususiyatini anglash qilmishning 
haqiqiy mazmunini, ijtimoiy xavfli ahamiyatini tushunishdan iboratdir. 
Agar shaxs o‗z qilmishining ijtimoiy xavfli xususiyatini anglagan, uning 
ijtimoiy xavfli oqibatlariga ko‗zi yetgan va ularning yuz berishini istagan bo‗lsa, 
bunday jinoyat to‗g‗ri qasddan sodir etilgan deb topiladi. (JK 21-moddasi 3-qismi).
 
Qilmishning ijtimoiy xavfliligini anglash 
deganda, tajovuz qilinadigan 
obyektni bilish yoki bilishi lozim bo‗lishi, qilmishning ijtimoiy ahamiyatini 
tushunish, shuningdek ijtimoiy xavfli qilmish va ijtimoiy xavfli oqibat o‗rtasidagi 
To‗g‗ri qasdning 3 ta belgisi mavjud: 
1) qilmishning ijtimoiy xavfliligini anglash; 
2) qilmishning ijtimoiy xavfli oqibatini oldindan bilish; 
3) ijtimoiy xavfli oqibatning yuz berishini istash. 

---

87 
sababiy bog‗lanishni anglash tushuniladi. Shunga e‘tibor berish lozimki, har bir 
shaxs mavjud tartib-taomillarni yaxshi bilishi zarur. Zero, qonunni bilmaslik 
javobgarlikdan ozod qilmaydi. Masalan, yashash huquqi har bir insonning uzviy 
huquqi ekanligi va inson hayotiga suiqasd qilish eng og‗ir jinoyatligi (O‗zbekiston 
Respublikasi Konstitutsiyasi 24-modda) yoki har kim o‗z sha‘ni va obro‗siga 
qilingan tajovuzlardan, shaxsiy hayotiga aralashishdan himoyalanish (O‗zbekiston 
Respublikasi Konstitutsiyasi 27-modda) huquqiga ega ekanligi belgilangan. Misol 
uchun, bolg‗a bilan odamning bosh sohasiga urilsa, odam hayotiga tajovuz 
qilingan hisoblanadi va buning oqibatida odam o‗lishi mumkin. Shu sababli 
shaxsni hayotdan mahrum etganlik uchun JK 97-moddasida qasddan odam 
o‗ldirganlik uchun jinoiy javobgarlik nazarda tutilgan.
Qilmishning ijtimoiy xavfli oqibatini oldindan bilish
deganda, kelajakda 
sodir bo‗ladigan, sodir bo‗lishi mumkin bo‗lgan voqea yoki hodisalarning shaxs 
ongida taxminiy tasavvur qilishi tushuniladi. Masalan, hayot uchun muhim bo‗lgan 
a‘zoga pichoq sanchilishi oqibatida shaxs tan jarohati olishi yoki o‗lim oqibati yuz 
berishi (moddiy tarkibli jinoyat) mumkin. Biroq JKda nazarda tutilgan ayrim 
jinoyatlar formal tarkibli bo‗lib, aybdorni jinoiy javobgarlikka tortish uchun oqibat 
kelib chiqishi shart emas. Masalan, nashr qilish yoki boshqacha usulda 
ko‗paytirilgan matnda yoxud ommaviy axborot vositalari orqali haqorat qilish (JK 
140-modda 2-qismi)da jabrlanuvchini ana shunday usulda haqorat qilishning o‗zi 
tamom bo‗lgan jinoyat hisoblanadi.
Ijtimoiy xavfli oqibatning yuz berishini istash 
deganda aybdorning ijtimoiy 
xavfli qilmish sodir etishi (harakat yoki harakatsizlik) orqali muayyan maqsad yoki 
natijaga erishishi uchun bo‗lgan intilishi tushuniladi. Masalan, ayol turmush 
o‗rtog‗idan qutulib, uning mol-mulkiga ega bo‗lish maqsadida qotil yollab, uni 
qasddan o‗ldirishi (JKning 97-modda 2-qism ―i‖ bandi)da aybdor haqiqatdan ham 
jabrlanuvchining o‗limini istaydi. Agar aybdor ko‗zlagan oqibat yuz bermasa, 
uning harakatlari bu jinoyatni sodir etishga suiqasd qilish (JK 25-modda) deb 
kvalifikatsiya qilinadi.
Yuqoridagi 3 ta belgi faqat to‗g‗ri qasddan sodir etiladigan jinoyatlarga 
xosdir.
Jinoyat qonunchiligida egri qasd eventual qasd deb ham nomlanadi. 
Eventual (lot. 
eventus 
− holat) − muayyan holatdagi favqulodda qasd degan 
ma‘noni anglatadi.
To‗g‗ri va egri qasd sodir etilgan qilmish natijasida kelib chiqqan oqibatga 
ko‗ra bir-biridan farqlanadi. To‗g‗ri qasdda subyekt ijtimoiy xavfli oqibat yuz 
berishini istaydi (irodaviy holat mavjud), egri qasdda esa ijtimoiy xavfli oqibat yuz 
berishiga ongli ravishda yo‗l qo‗yadi (irodaviy holat mavjud emas).
Egri qasdning 3 belgisi mavjud: 
1) qilmishning ijtimoiy xavfliligini anglash; 
2) qilmishning ijtimoiy xavfli oqibatiga ko‗zi yetgan; 
3) ijtimoiy xavfli oqibatni yuz berishiga ongli ravishda yo‗l qo‗yish. 

---

88 
Egri qasdda shaxs ijtimoiy xavfli oqibatni kelib chiqishiga ongli ravishda 
yo‗l qo‗yish, oqibatning kelib chiqishiga passiv munosabatda bo‗ladi. Bunday 
holda aybdor ijtimoiy xavfli oqibatning yuz berishini istamasa-da, oqibatga 
nisbatan befarqlik bilan qarashda ifodalanadi. Ya‘ni aybdorga ijtimoiy xavfli 
oqibat kelib chiqsa ham, kelib chiqmasa ham farqi yo‗q. Biroq aybdor oqibatning 
kelib chiqishiga qaratilgan faol qilmishni avvalroq sodir qilib bo‗ladi. Masalan, 
shaxsni qo‗rqitish, unga rahmsiz muomala qilish yoki uning sha‘ni va qadr-
qimmatini mutassil ravishda kamsitish natijasida shaxsni o‗zini o‗zi o‗ldirish 
darajasiga yetkazadi (JK 103-modda 1-qismi). Bunda aybdor jabrlanuvchiga ruhiy 
va (yoki) jismoniy azob beradi. Biroq aybdor jabrlanuvchini o‗zini o‗zi o‗ldirishi 
(oqibat)ga nisbatan befarq munosabatda bo‗ladi. Shu sababli ayrim adabiyotlarda 
egri qasd ―jinoiy befarqlik‖ deb ham nomlanadi.