Bitim tushunchasi, mazmun mohiyatini va turlarini ochib kazusni tahlil
qiling?
Vaziyatga huquqiy baho bering?
Yuqoridagi muammoli vaziyatni kengroq tahlil qilishimiz uchun bir qator
savollarga javob berishimiz lozimdir.
Birinchi, Bitim tushunchasi nima va uning turlarini yoriting?
Ikkinchi, Bitim tuzish tartibini va uning bekor bo‘lishni asoslab bering?
Uchinchi, Otabek bilan qishloqdoshi tuzgan bitim asoslimi?
To‘rtinchi, Muammoli vaziyatga huquqiy baho bering?
Endi biz muammoli masalani yechish davomida, muhim jihatlardan biri,
kazusni qaysi manbalardan foydalangan holda yechishimiz mumkin. Biz quydagi
manbalardan foydalanamiz:
Birinchi, O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi;
Ikkinchi, O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksiga sharhlar;
Uchinchi, Fuqarolik huquqi darslik. Umumiy qism.
Bizga ma’lumki bitim bu fuqarolik huquqida ikki yoki bir necha shaxsning
fuqarolik huquq va burchlarini vujudga keltirish, burchlarini oʻzgartirish yoki bekor
qilish haqidagi kelishuvi hisoblanadi. Bitim ham O‘zbekiston Respublikasining
Fuqarolik kodeksining 101- moddasida quyidagicha keltirilgan:
“Bitimlar deb fuqarolar va yuridik shaxslarning fuqarolik huquq va
burchlarini belgilash, o‘zgartirish yoki bekor qilishga qaratilgan harakatlariga
aytiladi”
1
.
Bitimlar shakliga ko‘ra og‘zaki va yozma shaklda tuziladi va oddiy yoki
notarial tasdiqlangan shaklda tuzilishi mumkin hisoblanadi. Agar, bitimda huquq va
majburyatlarning vujudga kelishi yoki bekor bo‘lishi vaqtida ko‘rsatilgan bo‘lsa,
bitimlar muddatli hisoblanadi. Bitimlarni muddatlari quydagicha ko‘rsatiladi:
➢
ma’lum kun, oy, yil bilan. Misol qilib keltirsak, 2010 yil 25-aprel;
➢
ma’lum vaqtning o‘tishi bilan. Bunga misol qilsak, bir yildan keyin
tugatilishini ko‘rsatish;
➢
qandaydir bir voqeani yuz berishi yoki tugashi. Masalan, yomg‘irlar
mavsumini tugashi.
1
O‘zbekis ton Respublikasining Fuqarolik kodeksi. 101-modda.
Bitimlar ham shartnomalar kabi taraflarning hohishi yoki boshqa obyektiv va
subyektiv sabab hodisalar tufayli bekor bo‘lishi yoki haqiqiy emas deb topilishi
mumkin hisoblanadi. Bitimlarni bekor bo‘lish yo bo‘lmasam haqiqiy emas deb
topish asoslariga quyidagilarni keltirishimiz mumkin:
1) taraflarning kelishuviga ko‘ra. Ushbu asosga binoan bitimning barcha
turlari istalgan vaqtda bekor qilinishi mumkin;
2) taraflardan birining tashabbusi bilan;
3) muddatning tugashi bilan;
4) taraflar ixtiyoriga bog‘liq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra;
5) bitimda nazarda tutilgan asoslarga ko‘ra;
6) voyaga yetmagan shaxs tomonidan tuzilgan bitimlar;
7) muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqaro tomonidan tuzilgan bitimlar;
8) muomalaga layoqati cheklangan fuqaro tomonidan tuzilgan bitimlar;
Bizni muammoli vaziyatimizni tahlil qiladigan bo‘lsak, bunda fuqaro
Sotiboldining 12 yoshli nevarasi Otabekka oila a’zolariga tegishli bo‘lgan 30 dona
qo‘yni yozgi kanikulda boqishni yukladi. Bunda Otabek yaylovda qo‘ylarini boqib
yurganda, bir qishloqdoshiga ikkita qo‘yini ikki barobar arzon narxida sotib
yuborgan. Bunda Otabek qishloqdoshi bilan og‘zaki tartibda bitim tuzganini ko‘rdik.
Bitimlar o‘zi og‘zaki yoki yozma tartibda tuziladi. Yuqoridagi vaziyatda bitim
og‘zaki tuzilgan. Bu tartib O‘zbekiston Respublikasi “Fuqarolik kodeksi”ning
106-moddasi bilan tartibga solinadi.
“Qonunchilikda yoki taraflarning kelishuvida yozma shakl belgilab
qo‘yilmagan, jumladan u tuzilayotgan vaqtning o‘zidayoq bajariladigan bit.im
og‘zaki tuzilishi mumkin. Shaxsning xatti-harakatidan uning bitim tuzishga bo‘lgan
xohish-irodasi bilinib turgan holda ham bunday bitim tuzilgan hisoblanadi.
Jeton, patta yoki odatda qabul qilingan boshqa belgi berish yo‘li bilan
tasdiqlangan bitim, agar qonunchilikda boshqacha tartib belgilangan bo‘lmasa,
og‘zaki shaklda tuzilgan bitim hisoblanadi.
Yozma shaklda tuzilgan shartnomani bajarishga qaratilgan bitimlar, agar
qonunchilik va shartnomaga zid bo‘lmasa, taraflarning kelishuviga muvofiq og‘zaki
tuzilishi mumkin”
2
.
Ushbu norma qoidalariga binoan tuzilgan bitim to‘g‘ri hisoblanadi. Lekin bu
muammoli masalamizda 12 yoshli Otabekni tuzgan bitimini bobosi Sotiboldi
qonuniy emas deb hisoblaydi. Sotiboldi qo‘ylarni sotib olgan qishloqdoshini oldiga
borib, nevarasi yoshlik qilib sotganligini va bu qonuniy jihatdan to‘g‘ri emasligini
aytib o‘tsa ham qishloqdoshi bitim tuzib qo‘ylarni sotib olganligini aytadi va
qo‘ylarni qaytarib bermaydi. Bu o‘rtadi ikkisi o‘rtasida nizo kelib chiqdi.
Yuqorida keltirilgan norozilik va shikoyatlar yuzasidan masalani 2-qismi
ya’ni ikkinchi tonini ham ko‘rib o‘tsak, masalaga oydinlik kiritish uchun qulayroq
bo‘lar edi. Biz kazusda fuqarolarni erkining ifodalanishiga qarab, bitimlarni bir, ikki
va ko‘p tomonlama bitimlarga bo‘linadi.
Bir tomonlama tuziladigan bitimda faqat bir tomonninggina erki ifodalanadi,
huquq va majburyat faqat bir tomonning irodasi bo‘yichagina vujudga keladi,
o‘zgaradi yoki bekor bo‘ladi. Bir tomonlama tuziladigan bitimga misol qilib,
vasiyat, merosdan voz kechish ishonch qog‘ozi berish, hadya va h.k.
Ikki tomonlama bitimlar har ikki tomonning erkiga muvofiq tuziladi. Bunday
bitimlar – shartnomalardir. Ikki tomonlama bitimlarga misol qilib, oldi-sotdi, mulk
ijarasi, sug‘urta va boshqa shartnomalarni keltirsak bo‘ladi.
Ko‘p tomonlama bitimlarda uch va undan ortiq shaxslarning erklari
ifodalanadi. Bunga misol qilsak, oddiy shirkatning birgalikdagi faolyat shartnomasi
misol bo‘ladi.
Bizni muammoli masalamiz ikki tonlama bitimlar turiga kiradi. Ammo
yuqoridagi ma’lumotlarga asoslangan holda, bu fuqarolar o‘rtasida tuzilgan bitimni
vaziyatdan kelib chiqib haqiyqiy emas deb topishimiz mumkin.
Bu holatni biz fuqaro Sotiboldini etirozi haqida aniq ma’lumotga ega
bo‘lganimiz tufayli holati yuzasidan ko‘rib chiqamiz.
2
O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi. 106-modda.
Holat yuzasidan fuqaro Sotiboldi o‘ziga qarashli bo‘lgan qo‘yni qaytarib
olishi darkor. Chunki, birinchidan fuqaro Sotiboldi qo‘ylarni sotilganidan habari
bo‘lmagan. Ikkinchidan bo‘lsa qo‘ylarni sotgan Sotiboldini nevarasi momila
layoqatiga yetmaganligi uchun tuzilgan bitim haqiqiy emas deb topiladi. Bu tartib
O‘zbekiston Respublikasi “Fuqarolik kodeksi”ning 117, 118-moddalarida berilgan.
“O‘n to‘rt yoshga to‘lmagan shaxs tomonidan tuzilgan bitim o‘z-o‘zidan
haqiqiy emas, ushbu Kodeks 29-moddasining
ikkinchi qismida
nazarda tutilgan
bitimlar bundan mustasno.
Bunday bitimdagi taraflarning har biri bitim bo‘yicha olgan hamma narsani
ikkinchi tarafga qaytarib berishi, olingan narsani asl holida qaytarib berish mumkin
bo‘lmaganida esa — uning qiymatini pul bilan to‘lashi shart. Bundan tashqari,
muomalaga layoqatli taraf, agar ikkinchi tarafning muomalaga layoqatsizligini
bilgan yoki bilishi lozim bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchi tarafga u ko‘rgan haqiqiy zararni
to‘lashi shart”.
3
Bu qonun normasidan kelib chiqib huquqiy baho beradigan bo‘lsak, ko‘rinib
turibdiki Otabek 14 yoshga kirmagan va voyaga yetmagani uchun bitim tuza
olmiydi. Agar tuzgan taqdirda ham bu bitim haqiyqiy emas deb topiladi. Bu
vaziyatdan qishloqdoshi foydalanib Otabekdan qo‘ylarni sotib oladi. Shunday holat
kuzatilgani bilan tuzilgan bitim haqiqiy emas deb topiladi. Fuqaro Sotiboldi esa o‘z
qo‘ylarini qaytarib olinishi zarur. Qishloqdoshi sotib olgan ikki bosh qo‘ylarini
qaytarib berishdan bosh tortsa ham bitim haqiqiy emas deb topilsa O‘zbekiston
Respublikasi “Fuqarolik kodeksi”ga binoan bitim haqiqiy emas deb topilsa, olgan
ashyolar qaytarilishi zarur.
Xulosa o‘rnida shuni aytishimiz mumkinki, Sotiboldining qishloqdoshi
Otabekni yoshligi va soddaligidan foydalanib sotib olgan. Agarda Otabek
huquqlarini bilaganida bunday vaziyatga tushmagan bo‘lar edi. Shuning uchun
barchamiz bundan xulosa qilib huquq va burchlarimizni bilishimiz zarur.
3
O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi. 117-modda.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi;
2.
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksiga sharh;
3.
Fuqarolik huquqi (umumiy qism) darslik. Mualliflar jamoasi.
Do'stlaringiz bilan baham: |