Toshkent davlat yuridik universiteti ixtisoslashtirilgan filiali

Bitim tushunchasi, mazmun mohiyatini va turlarini ochib kazusni tahlil 
qiling?
Vaziyatga huquqiy baho bering? 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

Yuqoridagi muammoli vaziyatni kengroq tahlil qilishimiz uchun bir qator 
savollarga javob berishimiz lozimdir.
Birinchi, Bitim tushunchasi nima va uning turlarini yoriting?
Ikkinchi, Bitim tuzish tartibini va uning bekor bo‘lishni asoslab bering? 
Uchinchi, Otabek bilan qishloqdoshi tuzgan bitim asoslimi? 
To‘rtinchi, Muammoli vaziyatga huquqiy baho bering? 
Endi biz muammoli masalani yechish davomida, muhim jihatlardan biri, 
kazusni qaysi manbalardan foydalangan holda yechishimiz mumkin. Biz quydagi 
manbalardan foydalanamiz: 
Birinchi, O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi;
Ikkinchi, O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksiga sharhlar; 
Uchinchi, Fuqarolik huquqi darslik. Umumiy qism.
 
Bizga ma’lumki bitim bu fuqarolik huquqida ikki yoki bir necha shaxsning 
fuqarolik huquq va burchlarini vujudga keltirish, burchlarini oʻzgartirish yoki bekor 
qilish haqidagi kelishuvi hisoblanadi. Bitim ham O‘zbekiston Respublikasining 
Fuqarolik kodeksining 101- moddasida quyidagicha keltirilgan:
“Bitimlar deb fuqarolar va yuridik shaxslarning fuqarolik huquq va 
burchlarini belgilash, o‘zgartirish yoki bekor qilishga qaratilgan harakatlariga 
aytiladi”
1
. 
Bitimlar shakliga ko‘ra og‘zaki va yozma shaklda tuziladi va oddiy yoki 
notarial tasdiqlangan shaklda tuzilishi mumkin hisoblanadi. Agar, bitimda huquq va 
majburyatlarning vujudga kelishi yoki bekor bo‘lishi vaqtida ko‘rsatilgan bo‘lsa, 
bitimlar muddatli hisoblanadi. Bitimlarni muddatlari quydagicha ko‘rsatiladi: 
➢
ma’lum kun, oy, yil bilan. Misol qilib keltirsak, 2010 yil 25-aprel; 
➢
ma’lum vaqtning o‘tishi bilan. Bunga misol qilsak, bir yildan keyin 
tugatilishini ko‘rsatish; 
➢
qandaydir bir voqeani yuz berishi yoki tugashi. Masalan, yomg‘irlar 
mavsumini tugashi. 
1
O‘zbekis ton Respublikasining Fuqarolik kodeksi. 101-modda. 

---

Bitimlar ham shartnomalar kabi taraflarning hohishi yoki boshqa obyektiv va 
subyektiv sabab hodisalar tufayli bekor bo‘lishi yoki haqiqiy emas deb topilishi
mumkin hisoblanadi. Bitimlarni bekor bo‘lish yo bo‘lmasam haqiqiy emas deb 
topish asoslariga quyidagilarni keltirishimiz mumkin: 
1) taraflarning kelishuviga ko‘ra. Ushbu asosga binoan bitimning barcha 
turlari istalgan vaqtda bekor qilinishi mumkin; 
2) taraflardan birining tashabbusi bilan; 
3) muddatning tugashi bilan; 
4) taraflar ixtiyoriga bog‘liq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra; 
5) bitimda nazarda tutilgan asoslarga ko‘ra; 
6) voyaga yetmagan shaxs tomonidan tuzilgan bitimlar; 
7) muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqaro tomonidan tuzilgan bitimlar; 
8) muomalaga layoqati cheklangan fuqaro tomonidan tuzilgan bitimlar; 
Bizni muammoli vaziyatimizni tahlil qiladigan bo‘lsak, bunda fuqaro 
Sotiboldining 12 yoshli nevarasi Otabekka oila a’zolariga tegishli bo‘lgan 30 dona 
qo‘yni yozgi kanikulda boqishni yukladi. Bunda Otabek yaylovda qo‘ylarini boqib 
yurganda, bir qishloqdoshiga ikkita qo‘yini ikki barobar arzon narxida sotib 
yuborgan. Bunda Otabek qishloqdoshi bilan og‘zaki tartibda bitim tuzganini ko‘rdik. 
Bitimlar o‘zi og‘zaki yoki yozma tartibda tuziladi. Yuqoridagi vaziyatda bitim 
og‘zaki tuzilgan. Bu tartib O‘zbekiston Respublikasi “Fuqarolik kodeksi”ning
106-moddasi bilan tartibga solinadi.
“Qonunchilikda yoki taraflarning kelishuvida yozma shakl belgilab 
qo‘yilmagan, jumladan u tuzilayotgan vaqtning o‘zidayoq bajariladigan bit.im 
og‘zaki tuzilishi mumkin. Shaxsning xatti-harakatidan uning bitim tuzishga bo‘lgan 
xohish-irodasi bilinib turgan holda ham bunday bitim tuzilgan hisoblanadi. 
Jeton, patta yoki odatda qabul qilingan boshqa belgi berish yo‘li bilan 
tasdiqlangan bitim, agar qonunchilikda boshqacha tartib belgilangan bo‘lmasa, 
og‘zaki shaklda tuzilgan bitim hisoblanadi. 

---

Yozma shaklda tuzilgan shartnomani bajarishga qaratilgan bitimlar, agar 
qonunchilik va shartnomaga zid bo‘lmasa, taraflarning kelishuviga muvofiq og‘zaki 
tuzilishi mumkin”
2
.
Ushbu norma qoidalariga binoan tuzilgan bitim to‘g‘ri hisoblanadi. Lekin bu 
muammoli masalamizda 12 yoshli Otabekni tuzgan bitimini bobosi Sotiboldi 
qonuniy emas deb hisoblaydi. Sotiboldi qo‘ylarni sotib olgan qishloqdoshini oldiga 
borib, nevarasi yoshlik qilib sotganligini va bu qonuniy jihatdan to‘g‘ri emasligini 
aytib o‘tsa ham qishloqdoshi bitim tuzib qo‘ylarni sotib olganligini aytadi va 
qo‘ylarni qaytarib bermaydi. Bu o‘rtadi ikkisi o‘rtasida nizo kelib chiqdi. 
Yuqorida keltirilgan norozilik va shikoyatlar yuzasidan masalani 2-qismi 
ya’ni ikkinchi tonini ham ko‘rib o‘tsak, masalaga oydinlik kiritish uchun qulayroq 
bo‘lar edi. Biz kazusda fuqarolarni erkining ifodalanishiga qarab, bitimlarni bir, ikki 
va ko‘p tomonlama bitimlarga bo‘linadi.
Bir tomonlama tuziladigan bitimda faqat bir tomonninggina erki ifodalanadi, 
huquq va majburyat faqat bir tomonning irodasi bo‘yichagina vujudga keladi, 
o‘zgaradi yoki bekor bo‘ladi. Bir tomonlama tuziladigan bitimga misol qilib, 
vasiyat, merosdan voz kechish ishonch qog‘ozi berish, hadya va h.k.
Ikki tomonlama bitimlar har ikki tomonning erkiga muvofiq tuziladi. Bunday 
bitimlar – shartnomalardir. Ikki tomonlama bitimlarga misol qilib, oldi-sotdi, mulk 
ijarasi, sug‘urta va boshqa shartnomalarni keltirsak bo‘ladi.
Ko‘p tomonlama bitimlarda uch va undan ortiq shaxslarning erklari 
ifodalanadi. Bunga misol qilsak, oddiy shirkatning birgalikdagi faolyat shartnomasi 
misol bo‘ladi.
Bizni muammoli masalamiz ikki tonlama bitimlar turiga kiradi. Ammo 
yuqoridagi ma’lumotlarga asoslangan holda, bu fuqarolar o‘rtasida tuzilgan bitimni 
vaziyatdan kelib chiqib haqiyqiy emas deb topishimiz mumkin.
Bu holatni biz fuqaro Sotiboldini etirozi haqida aniq ma’lumotga ega 
bo‘lganimiz tufayli holati yuzasidan ko‘rib chiqamiz. 
2
O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi. 106-modda.

---

Holat yuzasidan fuqaro Sotiboldi o‘ziga qarashli bo‘lgan qo‘yni qaytarib 
olishi darkor. Chunki, birinchidan fuqaro Sotiboldi qo‘ylarni sotilganidan habari 
bo‘lmagan. Ikkinchidan bo‘lsa qo‘ylarni sotgan Sotiboldini nevarasi momila 
layoqatiga yetmaganligi uchun tuzilgan bitim haqiqiy emas deb topiladi. Bu tartib 
O‘zbekiston Respublikasi “Fuqarolik kodeksi”ning 117, 118-moddalarida berilgan.
“O‘n to‘rt yoshga to‘lmagan shaxs tomonidan tuzilgan bitim o‘z-o‘zidan 
haqiqiy emas, ushbu Kodeks 29-moddasining 
ikkinchi qismida 
nazarda tutilgan 
bitimlar bundan mustasno. 
Bunday bitimdagi taraflarning har biri bitim bo‘yicha olgan hamma narsani 
ikkinchi tarafga qaytarib berishi, olingan narsani asl holida qaytarib berish mumkin 
bo‘lmaganida esa — uning qiymatini pul bilan to‘lashi shart. Bundan tashqari, 
muomalaga layoqatli taraf, agar ikkinchi tarafning muomalaga layoqatsizligini 
bilgan yoki bilishi lozim bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchi tarafga u ko‘rgan haqiqiy zararni 
to‘lashi shart”.
3
Bu qonun normasidan kelib chiqib huquqiy baho beradigan bo‘lsak, ko‘rinib 
turibdiki Otabek 14 yoshga kirmagan va voyaga yetmagani uchun bitim tuza 
olmiydi. Agar tuzgan taqdirda ham bu bitim haqiyqiy emas deb topiladi. Bu 
vaziyatdan qishloqdoshi foydalanib Otabekdan qo‘ylarni sotib oladi. Shunday holat 
kuzatilgani bilan tuzilgan bitim haqiqiy emas deb topiladi. Fuqaro Sotiboldi esa o‘z 
qo‘ylarini qaytarib olinishi zarur. Qishloqdoshi sotib olgan ikki bosh qo‘ylarini 
qaytarib berishdan bosh tortsa ham bitim haqiqiy emas deb topilsa O‘zbekiston 
Respublikasi “Fuqarolik kodeksi”ga binoan bitim haqiqiy emas deb topilsa, olgan 
ashyolar qaytarilishi zarur. 
Xulosa o‘rnida shuni aytishimiz mumkinki, Sotiboldining qishloqdoshi 
Otabekni yoshligi va soddaligidan foydalanib sotib olgan. Agarda Otabek 
huquqlarini bilaganida bunday vaziyatga tushmagan bo‘lar edi. Shuning uchun 
barchamiz bundan xulosa qilib huquq va burchlarimizni bilishimiz zarur. 
3
O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi. 117-modda.

---

Foydalanilgan adabiyotlar 
1.
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi; 
2.
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksiga sharh; 
3.
Fuqarolik huquqi (umumiy qism) darslik. Mualliflar jamoasi.