Toshkent davlat yuridik instituti o. M. Mad aliyev prokuror nazorati

A. Voyaga yetmaganlaming qarovsizligiga qarshi kurash
bo ‘yicha qonunlar ijrosi ustidan prokuror
nazoratini amalga oshirish
Voyaga yetmaganlaming nazoratsiz, qarovsiz qolishi va ular tomo­
nidan huquqbuzarlik sodir etilishining oldini olishda hokimliklar 
tarkibidagi voyaga yetmaganlar ishlari bilan shug'ullanuvchi komis- 
siyalar muhim rol o‘ynaydi. Bu komissiya ota-onasiz qolgan yoki 
ota-onalik majburiyati hamda burchlarini bajarmayotgan, ularni 
tarbiyasiga befarq bo‘lgan holdagi bolalami, voyaga yetmaganlarni, 
shuningdek, ishga joylashishga, o'qishga muhtoj va imkoniyati yo‘q 
voyaga yetmaganlarni, shuningdek, ijtimoiy yordamning boshqacha 
ko‘rinishlariga muhtoj voyaga yetmaganlarni qidirib topadi va ularni 
ro‘yxatga oladi.
Ro‘yxatga olingan voyaga yetmaganlarni tegishlicha ishga joy- 
lashtirish, ularni davolash, tarbiya, o ‘quv muassasalariga joy-
231

---

lashtirish hamda ularni o£zlari uchun munosib shart-sharoitlarni 
yaratib berish uchun mazkur komissiya mas’uldir. Komissiya, shu­
ningdek, tarbiyaviy va m a’muriy chora qo‘llanilgan yoki ozodlikdan 
mahrum etish bilan bog‘liq bo‘lmagan jinoiy javobgarlikka tortilgan 
shaxslar, voyaga yetmaganlar ustidan nazorat olib boradi.
H okim liklar huzuridagi voyaga yetm aganlar ishlari bilan 
shug'ullanuvchi komissiyaning qarorlarini qonuniyligi prokuratura 
organlari tomonidan nazorat qilinadi. Prokuror o‘z vakolatlari doira­
sida voyaga yetmagan shaxsga nisbatan yoki uning ota-onasiga nis­
batan chiqarilgan m a’muriy yoki boshqa choralarni qo‘llash haqi­
dagi qarorning qonuniyligini tekshiradi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasining 2004-yil 
23-aprelda «Voyaga yetmaganlar haqidagi qonunlar ijrosi ustidan 
nazorat bo'limi to ‘g‘risida»gi Nizomni tasdiqlash haqida 11-buy- 
rug‘i qabul qilingan. Ushbu buyruqda hokimliklar tarkibidagi voyaga 
yetmaganlar ishlari bilan shug‘ullanuvchi komissiyalar va ichki ishlar 
bo‘limlari nozirliklari faoliyatida qonunchiftkka rioya etilishi ustidan 
doimiy nazorat ta’minlansin, bolalar va o'smirlarga nisbatan m a’mu­
riy va boshqa ta’sir choralari ko‘rish hamda profilaktika ro‘yxatga 
olish to £g‘risidagi qarorlarning asosliligi, voyaga yetmaganlami 
ichki ishlar idoralariga olib kelish va hisobga olinishining qonuniyligi 
har chorakda bir marta tekshirilishi talab etilishi ta ’kidlab o£tilgan.
Prokuror nazoratni amalga oshirish chog£ida voyaga yetmagan 
shaxsga yoki uning ota-onasiga solingan jarimaning qonuniyligini 
tekshiradi. Bunda u har qanday g‘ayriqonuniy qabul qilingan jarima 
solish to £g£risidagi qarorni ustidan protest keltiradi.
Prokuror mazkur yo‘nalishda nazoratni amalga oshira borib 
«Prokuratura to £g‘risida»gi Qonunning 22-moddasida nazarda tu ­
tilgan vakolatlardan foydalanishi, voyaga yetmagan shaxslar tom o­
nidan sodir etilgan jinoyatlaming oldini olish maqsadida ularni 
keltirib chiqarayotgan sabab va shart-sharoitlarni bartaraf etishni 
ko£rsatib tegishli organ, mansabdor shaxsga taqdimnoma kiritishi yoki 
boshqa prokuror ta ’sir hujjatlarini qo£llashi lozim. Voyaga yetma­
ganlar to £g£risidagi qonunlar ijrosi ustidan prokuror nazoratining 
muhim sohasi bu ichki ishlar organlaridagi voyaga yetmaganlar 
ishlari bilan shug'ullanuvchi inspeksiya faoliyatidir.
Xalq ta ’limi, o£smirlaming mehnati to £g£risidagi qonunlarning 
ijrosi, ularni o£qish, ish va yashash joylarida tarbiyaviy ishlarning 
ahvoli muntazam ravishda tekshiriladi. O'qishdan va foydali meh- 
natdan bosh tortgan bolalarni aniqlash hamda ularning ijtimoiy-
232

---

foydali mashg‘ulotlar bilan bandligi masalalarida shug‘ullanadigan 
idoralar faoliyati ustidan nazoratni olib borishga alohida e’tibor 
qaratiladi. Voyaga yetmaganlarni o‘qishdan asossiz chetlatish hollari 
bartaraf etilishi kerak.
Bolalar uylari va maktab-internatlari qaramog‘ida bo‘lgan, ota- 
onasiz qolgan voyaga yetmaganlarni o'qitish, tarbiyalash va yashash 
sharoitlari bilan bog‘Iiq qonunlarning ijrosi ustidan o‘rnatilgan 
nazoratning samaradorligi oshirilishi kerak. Ijtimoiy yordamga muh­
toj va yetim bolalarni o‘z vaqtida aniqlash hamda ularning huquq­
larini muhofaza etish, nazoratsiz qolishlarining oldini olishga qara­
tilgan amaliy choralar ko‘rilsin. Ushbu ishlar bolalar va mahalla 
jamg‘armalari, davlat hamda jamoat tashkilotlari bilan hamkorlikda 
olib borilishiga e’tibor berilishi kerak.
0 ‘smirlami harbiy xizmatga chaqirishga qadar tayyorlash ishlariga 
oid umumiy harbiy majburiyat va harbiy xizmat to‘g‘risidagi qonun 
talablarini bajarilishi ustidan doimiy nazorat o‘matilishi ta’minlanishi 
lozim. Voyaga yetmaganlaming sog‘lig‘i va mehnat huquqlarini 
muhofaza qilish haqidagi qonunlarning ijrosi ustidan prokurorlik 
nazorati kuchaytirilishi, bunda koncona, tashkilot va muassasalarda 
mehnat shartnomasiga amal qilinishiga, tabiiy ko‘rik hamda texnika 
xavfsizligi qoidalariga rioya etilishiga alohida e’tibor berilishi kerak.
Voyaga yetmaganlar to ‘g‘risidagi qonun hujjatlari ijrosini nazo­
rat qilish jarayonida prokuror o‘z ta’sir hujjatlari va boshqa huquqiy 
vositalar yordamida voyaga yetmagan shaxslarning qonuniy huquq 
va manfaatlarini himoya qilishi, ular buzilgan taqdirda, tegishli 
chora-tadbirlarni ko'rishi lozim.
Prokuror tomonidan voyaga yetmaganlaming huquq va manfaat­
larini himoya qilinishi, eng awalo, prokuror tomonidan umumiy 
nazorat tartibida tekshirishlar o‘tkazish orqali amalga oshiriladi. 
Prokuror umumiy nazorat o‘tkazish chog‘ida vazirlik, davlat qo‘mita- 
lari, idoralar, korxona, muassasalar, tashkilotlar, fuqarolarning 
o‘zini o‘zi boshqarish organlari, hokimlar va mansabdor shaxslar 
tomonidan voyaga yetmaganlar to ‘g‘risidagi ta’minlanayotganini 
tekshiradi. Umumiy nazorat vositasida voyaga yetmaganlaming 
huquqlari va qonuniy manfaatlari buzilganligi aniqlangan taqdirda, 
prokuror bu qonun buzilishlarining oldini olish, ular oqibatini 
bartaraf etish choralarini ko‘rishi va tegishli mansabdor shaxslar­
ning javobgarligi masalasini hal etishi zarur.
Voyaga yetmaganlar huquq va erkinliklarini muhofaza qilishda 
umumiy nazoratning ahamiyati juda katta bo‘ladi. Prokuror umumiy
233

---

nazorat olib borish jarayonida voyaga yetmaganlaming ta’lim-tarbiya 
olishi, ijtimoiy muhofaza qilinishi uchun mas’ul shaxslar, idoralar 
tomonidan bu majburiyatlarning bajarilishi va voyaga yetmaganlar 
huquqlarining ta’minlanishini tekshiradi. Voyaga yetmagan shaxs­
ning ota-onasi o ‘z burchlarini munosib bajarmaganligi, o ‘z ota- 
onalik huquqlarini suiiste’mol qilgan taqdirda, shuningdek, voyaga 
yetmagan shaxsning tarbiyasiga salbiy ta’sir etishi mumkin bo‘lgan 
hollarda prokuror sudga bu shaxslarni ota-onalik huquqidan mah­
rum qilishni so‘rab da’vo qo‘zg‘atishi mumkin. Bunda prokuror 
sudda shaxsan o‘zi ishtirok etib, voyaga yetmagan shaxsning huquq 
va manfaatlarini himoya qiladi.
Prokuror voyaga yetmaganlaming huquqlarini va qonuniy 
manfaatlarini himoya qilishda voyaga yetmaganlarga turli imtiyozlar 
bemvchi qonun hujjatlarining ijrosi ustidan nazorat olib borishi 
lozim. Qonunlardagi imtiyozlar mehnatga oid qonunchilikka ko‘ra, 
voyaga yetmaganlaming mehnatidan og‘ir, sog‘liq uchun zararli 
ishlarda foydalanish mumkin emasligi, dam olish kunlarida ishga 
qo‘yish mumkin emasligi, ularga nisbatan qisqartirilgan ish haftasi 
tatbiq etilishi kabilar bo‘lishi mumkin.
Jinoyatchilikka qarshi kurashni amalga oshiruvchi davlat oigan- 
larida va ular tomonidan jinoyat ishlari yuritilishi jarayonida voyaga 
yetmaganlar to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishi ustidan nazorat 
voyaga yetmaganlar to‘g‘risidagi qonunlaiga rioya etilishi ustidan pro­
kuror nazoratining muhim sohasidir. Chunki voyaga yetmaganlar 
tomonidan sodir etilayotgan jinoyatlarga qarshi kurashni to ‘g‘ri 
tashkil etish, voyaga yetmaganlami jinoyat ishlarini yuritilishidagi 
huquq va majburiyatlariga rioya etilishi ko‘p jihatdan voyaga 
yetmaganlar o‘rtasida jinoyatchilikning oldini olinishiga sabab bo‘ladi.
Jinoyat ishlarini yuritishda voyaga yetmaganlaming alohida 
huquqiy maqomiga e’tibor berilishi lozim. Chunki 0 ‘zbekiston Res­
publikasi JKning XV va XVI boblari hamda 0 ‘zbekiston Respub­
likasi JPKning 60-bobida voyaga yetmaganlarga nisbatan alohida 
qoidalar belgilangan. Ularga nisbatan ushbu qonunlarning umumiy 
qoidalari bilan birga yuqoridagi boblarda ko‘rsatilgan alohida 
qoidalar ham qo‘llaniladi. Bunday alohida qoidalarga o‘n sakkiz 
yoshga to ‘lmaganlarga nisbatan faqat jarima, axloq tuzatish ishlari, 
qamoq va ozodlikdan mahrum qilish jazolarigina qo‘llanilishi, ularga 
nisbatan qo‘shimcha jazo qo‘llanilmasligi, jinoyat protsessida ularga 
advokat ta ’minlanishi shartligi, shuningdek, qonundagi boshqa 
holatlar kiradi.
234

---

Prokuror voyaga yetmaganlar to‘g‘risidagi qonunlarga rioya 
etilishi ustidan nazoratni olib borishi jinoyat ishlarini yurituvchi, 
jinoyatchilikka qarshi kurashni amalga oshiruvchi organlar faoliyati 
muhim ahamiyatga ega.