4. K o'chm as m u lk b ilan birga sotib o lu v c h ig a o ‘tadigan boshqa
huquqlar tarkibi va u n i am alga o sh irish n iyatlari
Bino, inshoot yoki boshqa ko'chmas mulkni sotish shartnomasiga binoan,
sotib oluvchiga bunday ko'chmas mulkka egalik huquqini topshirish bilan
bir vaqtda, ushbu ko'chmas mulk joylashgan va undan foydalanishi zarur
b o ig an yer uchastkasining m uayyan qismiga b o ig an huquqlar ham
topshiriladi (FKning 487-moddasi 1-qismi). Bundan nafaqat ko'chmas mulk
joylashgan yer uchastkasi, balki undan foydalanish uchun zarur boigan
maydon, masalan, binoga olib kiradigan yo'lak ham nazarda tutiladi.
M aium ki, Yer kodeksining 18-moddasida nazarda tutilgan hollardan
tashqari, yer oldi-sotdi qilinmaydi. Yer davlat mulki boiib hisoblanadi va
faqat foydalanish uchungina berilishi mumkin, holos. Yer uchastkasiga boigan
mulk huquqi bilan yer ustida joylashgan ko'chmas mulkka nisbatan mulk
huquqi farqlanadl Masalan, bog'ga nisbatan mulk huquqi m aium bir fuqaroga
tegishli bo'lsa, bog' joylashgan yerga nisbatan mulk huquqi davlatga tegishli
boiadi. Bog'ning egasi yer uchastkasidan foydalanuvchi bo'lib hisoblanadi
Binobarin, bog' sotilgan taqdirda, sotib oluvchiga nisbatan mulk huquqi va
bog' joylashgan yer uchastkasiga nisbatan foydalanish huquqi o'tadi
Sotuvchi sotayotgan ko'chmas mulk joylashgan yer uchastkasining
mulkdori boigan taqdirda sotib oluvchiga y er uchastkasining tegishli
qismiga mulk huquqi yoki ijara huquqi yoxud ko'chm as mulkni sotish
sh artno m asid a n azard a tu tilg a n boshqa h u q u q h a m beriladi. A g ar
shartnom ada ko'chm as m ulkni sotib oluvchiga topshiriladigan tegishli
yer uchastkasiga b o ig an huquq belgilangan bo'lmasa, sotib oluvchiga
y er uchastkasining ko'chm as m ulk joylashgan va ko'chm as m ulkdan
foydalanish chun zarur b oigan m uayyan qismiga m ulk huquqi o'tadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Sotuvchiga mulk huquqi asosida qarashli bo'lmagan yer uchastkasida
joylashgan ko'chmas mulkni agar bunday uchastkadan foydalanishning
qonun yoki shartnom ada belgilangan shartlariga zid bo'lmasa, ana shu
uchastkasi m ulkdorlarning roziligisiz sotishga yo'l qo'yiladi. B unday
ko'chm as mulk sotilganida, sotib oluvchi ko'chm as mulkni sotayotgan
shaxs yer uchastkasining tegishli qismidan qanday shartlarda foydalangan
bo'lsa, o'sha shartlarda foydalanish huquqini qo'lga kiritadi.
FKning 483-moddasida yer uchastkasi sotilganda, ko'chmas mol-
mulkka bo'lgan huquq mazmuni belgilab qo'yilgan. Yer kodeksining 18-
m oddasiga asosan, y u rid ik va jism oniy sh axslarning savdo, xizm at
ko'rsatish obyektlarini xususiylashtirib olganda ular joylashgan y e r
uchastkalarini ham xususiylashtirish im koniyatlari belgilab qo'yilgan.
Binobarin, b u n d a y h o latd a yu rid ik yoki jism oniy shaxsda n a fa q a t
ko'chmas mol-mulkka nisbatan, balki o'sha ko'chmas mulk joylashgan
y er uchastkasiga nisbatan ham mulk huquqi vujudga keladi. FKning
483-moddasida m ulkdor ushbu obyektlarga nisbatan huquqlarni alohida-
alohida holda ta s a rru f etish oqibatlari belgilab qo'yilgan. Sotuvchiga
qarashli bino, inshoot yoki boshqa ko'chm as m ulk joylashgan y e r
uchastkasi ana shu ko'chm as mulkni sotib olayotgan shaxsga mulk qilib
topshirm agan holda sotilsa, yer uchastkasining ko'chmas mulk joylashgan
va k o 'ch m as m u lk d a n foy d alanish u c h u n z a ru r bo'lgan q ism id an
sotuvchining foy d alanish h u q u q i sotish sh artn o m asid a belgilangan
shartlarda saqlanib qoladi. Masalan, shaxs Yer kodeksining 18-moddasini
sotgan holda, yer uchastkasi ustida joylashgan savdo yoki xizmat ko'rsatish
obyektiga nisbatan m ulk huquqini o'zida saqlab qolgan bo'lsa, ush b u
oby ektlardan foydalanish sh artlari y er uchastkasini sotish haqidagi
shartnom ada belgilab qo'yilgan bo'lishi kerak. A gar uchastkaning tegishli
qismidan foydalanish shartlari uni sotish shartnomasi bilan belgilangan
bo'lmasa, sotuvchi y er uchastkasini ko'chmas mulk joylashgan va bu
ko'chm as m ulkdan ko'zlangan m aqsadlarda foydalanish uchun z a ru r
bo'lgan qismdan cheklangan holda foydalanish (servitut) huquqini saqlab
qoladi. Oldi-sotdi shartnom asining shakliga nisbatan bitimlarning shakli
h a q id a g i q o id a la r (F K n in g 1 0 8 -1 1 2 -m o d d a la ri), s h u n in g d e k ,
shartnom aning shakli haqidagi qoidalar (FKning 336-moddasi) qo'llaniladi.
Bunda shar tnom aning tu ri va tovam ing o'ziga xos xususiyatlari m uhim
aham iyatga ega. Oldi-sotdi shartnomasi shaklini belgilashda, birinchidan,
fuqarolik m uomalasining talablari, ikkinchidan esa, oldi-sotdi bitimlari
qonuniyligining ustidan nazorat qilish zarurati, bunday m unosabatlarda
jam iyat m anfaatlari yoxud ayrim shaxslar m anfaati himoyasini ta ’minlash
www.ziyouz.com kutubxonasi
zarurati bilan bog'liq holatlar belgilovchi omil bo'lib hisoblanadi. Masalan,
naqd pul hisobiga amalga oshiriladigan ehakana savdoda taraflarga qulaylik
tug'dirish uchun oldi-sotdi shartnomasini maxsus rasm iylashtirish talab
etilmaydi. Naqd pul baravariga tuziladigan va tuzilish vaqtining o'zidayoq
ijro etiladigan oldi-sotdi shartnomasi, um um iy qoida bo'yicha summ asidan
q a t ’iy n azar, og 'zak i sh ak ld a tu zilish i m um kin. B in o b arin , savdo
do'konlarida, bozorlarda tuziladigan oldi-sotdi shartnom alari tovarlarning
xaridorlarga darhol topshirilgani va shu ondayoq haq to'langani sababli
og'zaki rasmiylashtirilishi mumkin.
Agarda oldi-sotdi shartnomasini am alga oshirishda haq to'lash va
sotilgan tovarni topshirish bir v aq tn in g o'zida, sotuvchi va xarid o r
tomonidan muqobil ijro etilmasa, masalan, tovar haqini oldindan to'lash,
nasiyaga tovar sotish, tovar haqini bo'lib to'lash (FKning 420-422-moddalari)
hollarida shartnom a yozma ravishda tuzilishi m aqsadga m uvofiq yoxud
bunday hollarda tegishli harakatlarning sodir etilganligi (masalan, pul
oldindan to'langanligi, tovar nasiyaga sotilgani) fakti chek, jeton, tilxat
orqali guvohlantirilishi lozim. Bu esa kelgusida taraflar o'rtasida nizolar
kelib chiqishining oldini oladi yoxud b u n d ay nizolarning adolatli hal
etilishiga xizmat qiladi.
K o 'ch m as m ol-m ulk, sh u ju m la d a n , t u r a r jo y la r oldi-sotdisi,
avtomobillar, ov, o'q otar qurollari va shu kabi predm etlar oldi-sotdisi
ustidan nazorat o'rnatish ijtimoiy aham iyatga ega. Shu sababli ham bunday
shartnom alar yozma tuzilishi, notarial guvohlantirilishi, m axsus davlat
ro'yxatidan o'tkazilishi talab etiladi. B unday hollarda shartnom a tegishli
shaklda rasmiylashtirilmasligi uning haqiqiy sanalmasligi yoki qonunda
belgilangan boshqa oqibatlar kelib chiqishiga sabab bo'ladi. Bunday talablar
tashqi savdo bitimlariga nisbatan ham qo'llaniladi.
Oldi-sotdi shartnom asida taraflar sotuvchi va xaridor hisoblanadi.
Bunda taraflar sifatida fuqarolar va yuridik shaxslar qatnashishi mumkin.
Ayni vaqtda m uayyan hollarda shartnom ada taraf sifatida davlat ham
ishtirok etishi mumkin. Davlat o'zining ta ’sir etish huquq layoqatiga ega
bo'lganligi u c h u n tad b irk o rlar va sotib oluvchi iste ’m olchilar bilan
tuziladigan oldi-sotdi shartnomasida ishtirok eta olmaydi. Masalan, ehakana
oldi-sotdi, m ahsulot yetkazib berish, kontraktatsiya, energiya t a ’minoti
shartnomalarida va hokazo. Oldi-sotdi shartnom asida davlat ishtirokining
yaqqol m isoli d a v la t e h tiy o jla ri u c h u n to v a r la r y e tk a z ib b e ris h
shartnom asidir1.
Do'stlaringiz bilan baham: |