Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

1  «С труктур ы   социальной  ры ночной  эко но м ики».  Г л а в а   из  книги  Г е р м а н и я . 

Факты .стр-48.

2  Цишлок  ахолиси  уй  мулкини  ихтиёрий  сугурта  килиш  коидаси.  - Т .:   Узагросурурта, 

1997.  17.05.  № 19

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

boiib hisoblanadi. Shaxsiy davlat majburiy sug'urtasi bo'yicha sug'urtalangan 

shaxsning  faqat ish bilan bog'liq holda o'z sog'lig'ini buzilishi, shikastlanishi 

yoki  vafot  etishi,  ya’ni  o'z  xizmat  burchini  bajarayotgan  vaqtdagi  hayoti 

va  sogiig'i,  sug'urta  obyekti  boiib  sanaladi.  Xizmat  burchini  bajarishdan 

tashqari  holatdagi  hayoti  va  sog'lig'i  obyekt  bo'lib  hisoblanmaydi.  FKning 

916-moddasiga  muvofiq  quyidagi  manfaatlar  sug'urta  qilinmaydi:

-  qimor,  lotoreya  va  garov  o'yinlarida  ishtirok  etishda  ko'riladigan 

zararni  sug'urtalashga  yo'l  qo'yilmaydi.

-  garovga olinganlarni ozod qilish maqsadida shaxs majburan qilishi 

mumkin  bo'lgan  xarajatlar.

Sug'urta  hodisasi  -  sug'urta  shartnomasida  ko'zda  tutiladigan  va 

yuz  berishi  mumkin  bo'lgan  voqea  tushuniladi.  Sug'urta  hcxiisasi  ba’zi 

hollarda  sug'urta  xatari  deb  ham  yuritiladi.  “Sug'urta  xatari”  atamasi 

esa, turlicha ma’nolarda qo'llanilishi mumkin. Aksariyat hollarda, sug'urta 

xatari  deb  quyidagilarga  aytiladi:

1) Voqea va bir qancha voqealar va bular natijasida, sug'urta qiluvchi 

o'zining  asosiy  majburiyatini  bajarishi  -  sug'urta  tovonini  (sug'urta 

summasini)  toiashi  kerak  boigan  holat.

2)  Ro'y  berish  ehtimoli  boigan  xavf-xatar,  shu  xavf-xatarning  yuz 

berish  ehtimolidan  sug'urta  qilish.

3)  Bir  yoki  bir  necha  sug'urta  bo'yicha  sug'urta  qiluvchining 

zimmasiga  tushadigan  mas’uliyat  darajasi.

Har  qanday  sug'urta  shartnomasida  ham,  sug'urta  hodisasi  ro'y 

berganida,  sug'urta  qiluvchi  sug'urta  tovonini  toiashi  lozim  bo'lgan 

voqealar  aniq  ko'zda  tutiladi.

Sug'urta  nazariyasi  va  amaliyotida,  muayyan  shartlar  ishlab 

chiqilgan  boiib,  bu  shartlarga  ko'ra,  biron  bir  tarzdagi  hodisa  (voqea) 

sug'urta qiluvchi zimmasiga oladigan mas’uliyat deb hisoblanishi mumkin. 

Bunday shartlar bir necha sug'urtada ko'zda tutilgan voqealar ro'y berishi 

(real)  va  tasodifiy tusda boiishi  kerak. Aks holda, sug'urtaning  zaruriyati 

boim ay  qoladi.  Sug'urta  obyektiga  nisbatan voqeaning  ro'y  berish  fakti, 

uning  qachon  ro'y  berishi  va  ta’sir  kuchi,  sug'urta  qiluvchiga  ham, 

sug'urta  qildiruvchiga  ham,  oldindan  maium  bo'lmasligi  va  sug'urta 

shartnomasi  ishtirokchilari  tomonidan  uyushtirilgan  bo'lmasligi  kerak.

FKning  953-moddasida:  “Agar  sug'urta  hodisasi  sug'urta  qildiruvchi, 

naf  oluvchi  yoki  sug'urtalangan  shaxsning  qasd  qilishi  oqibatida  yuz 

bergan bo'lsa, sug'urtalovchi sug'urta tovonini yoki sug'urta pulini toiashdan 

ozod qilinadi, qasddan zaruriy mudofaa yoki oxirgi zarurat holatida qilingan 

harakatlar bundan mustasno”, deb belgilangan. Sug'urta hodisasiga qo'yilgan

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bu  talabga  ko'ra,  sug'urta  hodisasi  sug'urta  tovonini  to'lashni  hal  qilishda 

ahamiyatga  ega.  Shuning  uchun  ham,  sug'urta  hodisasining  kelib  chiqish 

sabablari,  maxsus organlar  tomonidan  o'rganilib,  tegishli  xulosalar  asosida 

sug'urta  tovoni  to'lash  yoki  to'lamaslik  haqida  qaror  chiqariladi.  Masalan, 

shaxsiy sug'urta shartnomalari bo'yicha  sug'urtalanuvchi  shikastlanganda, 

shu  shikastlanish  darajasi,  uning  kelib  chiqish  sabablari  va  kelgusidagi 

oqibatlari  haqida,  albatta,  tibbiyot  xulosasi  talab  etiladi.  Ba’zida, 

sug'urtalanuvchi  kelib  chiqqan  baxtsiz  hodisa  tufayli  emas,  balki  uning 

oqibatlari natijasida katta zarar ko'rishi mumkin. Shunday holatlami aniqlash 

maqsadida  tibbiy  xulosa  katta  ahamiyatga  ega.

Agar,  sug'urta  shartnomasini  tuzishda,  mazkur  obyektga  doir 

voqeaning  albatta  ro'y  berishi  ma’lum  bo'lsa,  u  holda  sug'urtani  amalga 

oshirib  bo'lmaydi.

Ma’lum turdagi bir  necha xil mol-mulkni,  bir turdagi xavf-xatardan 

yoki  ayni  bir  vaqtda  turli  xil  xavf-xatarlardan  sug'urta  qilish  mumkin. 

Hozirgi  kunda  sug'urta  idoralari  jismoniy  va  yuridik  shaxslarni  turli 

xavf-xatarlardan  sug'urtalash  orqali  himoyalash  vazifasini  amalga 

oshirmoqda.

Sug'urta  shartnomasida  ishtirok  etayotgan  sug'urta  obyekti  va 

sug'urta subyektlariga qarab sug'urta hodisasi ham turlicha bo'ladi. Hayotni 

sug'urta  qilish shartnomasi bo'yicha sug'urtalanuvchining vafoti sug'urta 

hodisasi  hisoblansa,  tadbirkorlik  xavfini  sug'urta  qilish  shartnomasi 

bo'yicha,  tadbirkor  olishi  mumkin  bo'lgan  foydaning  olinmay  qolishi, 

sug'urta  shartnomasining  hodisasi,  zarar  yetkazganlik  majburiyatlarini 

sug'urta qilish shartnomasi bo'yicha esa, uchinchi shaxsga zarar yetkazilishi 

sug'urta  hodisalari  bo'lib  hisoblanadi.

FKning  943-moddasiga  asosan,  sug'urta  shartnomasida  sug'urta 

predmeti  sifatida  belgilanadigan  hodisa,  ehtimol  tutiladigan  va  tasodiflik 

belgilariga  ega  bo'lishi  lozim.  Masalan,  qarzdorning  kredit  summasini 

qaytarish  majburiyatini  bajarmasligi  faqat  tasodif  bo'lgandagina,  ya’ni, 

mazkur  holat  sug'urtalanuvchining  erkidan  tashqari  sodir  bo'lgandagina 

sug'urta  hodisasi  sifatida  baholanishi  mumkin.

Sug'urta hodisasining sodir bo'lgan vaqti sug'urta tovonini talab qilishda 

muhim  ahamiyatga  ega.  Jumladan,  kredit  qaytarilishini  kafolatlovchi 

sug'urta shartnomasiga ko'ra, sug'urtalanuvchining kreditordan olgan kredit 

qarzini  uning  muddati  kelgan  paytda  qaytara  olmasligi  sug'urta  hodisasi 

hisoblanadi.

S u g'u rta  hodisasi  r o 'y   berganda,  shartnom ada  belgilangan 

muddatda  sug'urta  idoralariga  xabar  bermaslik  ham  sug'urta  tovonini

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

to‘lashni rad etish uchun asos bo'ladi. FKning 951-moddasida belgilangan 

bo'lib,  unga  ko'ra  sug'urta  qildiruvchi  shartnomada  yoki  sug'urta 

qoidalarida  nazarda  tutilgan  muddatlarda,  sug'urtalovchiga  sug'urta 

hodisasi  ro'y  berganligi  haqida  xabar  bermasa,  agar  sug'urtalovchi 

sug'urta  hodisasi  yuz  berganini  o'z  vaqtida  bilganligi,  yoxud  bu  haqda 

sug'urtalovchida ma’lumotlarning yo'qligi, uning sug'urta tovonini to'lash 

majburiyatiga  ta’sir  etmasligi  isbotlanmasa,  sug'urta  tovonini  to'lashni 

rad  etish  huquqini  beradi.

Agar  sug'urta  hodisasi  haqida  xabar  berilganidan  so'ng,  sug'urta 

idoralaridan  vakil  kelib  tegishli  dalolatnoma  tuzmasa,  sug'urta  idorasi 

tomonidan,  dalolatnoma  tuzilmaganligini  ro'kach  qilib,  belgilangan  tovon 

pulini  to'lashni  rad  qilinishiga  yo'l  qo'yilmaydi.

Dalolatnoma  -  sug'urta  qilingan  mol-  mulkning  zararlanish  sababi, 

miqdori  va  aniq  joyi  ko'rsatilgan  hamda  ekspertlar  xulosasi  mavjud 

bo'lgan  hujjatdir1.

Sug'urta hodisasi ro'y berganidan so'ng tuziladigan dalolatnomalarda 

ishtirok  etuvchi  shaxslarning  soni  uch  kishidan  kam  bo'lmasligi  hamda 

sug'urta  qildiruvchi  (uning  voyaga  yetgan  oila  a’zosi  yoxud  vakolatli 

shaxs)  ishtirokida  tuzilishi  kerak.  Dalolatnomada,  baxtsiz  hodisa  tufayli, 

sug'urta  shartnomasi  obyektining  qancha  miqdorda  zararlanganligi, 

baxtsiz hodisaning kelib chiqish tafsilotlari albatta yoritilgan bo'lishi shart.

Bundan  tashqari,  zarur  hollarda,  dalolatnoma  tuzish  uchun  tegishli 

mutaxassis,  basharti,  isitish,  suv  bilan  ta’minlash  yoki  kanalizatsiya 

tizimlari, ulardan foydalanuvchi tashkilotning aybi bilan ishdan chiqqanda 

esa,  ana  shu  tashkilotning  vakili  ham  taklif  etilishi  kerak.

Sug'urta organlariga, ana shunday mavhum holatda vujudga kelgan 

sug'urta  hodisalari  qanday  sodir  bo'lganligini,  tasodifan  yoki  qasddan 

uyushtirilgan harakatlar tufayli sodir bo'lganligini va sug'urta  tovonining 

miqdorini  belgilash  maqsadida,  huquqni  muhofaza  qiluvchi  organlardan 

tegishli hujjatlar so'rab olish huquqi “O'zbekiston Respublikasining Sug'urta 

faoliyati  to‘g ‘risida”gi  Qonunning  25-  moddasida  kafolatlangan  bo'lib, 

unga  ko'ra  “ huquqni  muhofaza  qiluvchi  organlar,  sudlar,  shuningdek, 

tibbiyot,  seysmologiya,  veterinariya,  gidrometeorologiya  tashkilotlari 

va  boshqa  tashkilotlar,  sug'urtalovchilarning  so'roviga  ko'ra  sug'urta 

hodisalarining  yuz  berishi  sabablari  va  holatlari  to'g'risidagi  hamda