Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

30-bob. A Y IR B O SH L A SH SH A R TN O M A SI
1. A yirboshlash sh a rtn o m a si tu sh u n ch a si, h u q u q iy
b elg ila ri va predm eti
A y irb osh lash to v ar va pul m u n o sa b a tla rig a aso slan g an bozor 
iqtisodiyotida ham m uayyan aham iyatga ega. Shu boisdan u amaldagi 
fu q a ro lik q o n u n h u jja tla rid a o 'zin in g h u q u q iy a so sla rin i topgan. 
Ayirboshlash b arter deb ham yuritiladi.
A yirboshlash deb sh u n d a y shartno m aga aytiladiki, unga ko 'ra 
sh artn o m ada qatnashuvchi h a r b ir ta ra f boshqa ta ra fg a bir tovarni 
boshqa tovarga almashtirish yo'li bilan mulk qilib topshirish m ajburiyatini 
oladi (FK ning 497-moddasi). U ning m ohiyati sh u n d a k i, sh a rtn o m a
predm eti bo'lgan biron-bir tov ar ikkinchi tarafga, odatdagidek, m azkur 
to v ar qiym atini um um iy ekvivalent bo'lgan yoki u nga deyarli teng 
keladigan boshqa bir tovarga ayirboshlanadi. Dem ak, m azkur huquqiy 
m u n o sa b a t o d a td a g i s h a rtn o m a la r, a y ta y lik , o ld i-so td i, m ah su lo t 
yetkazib berish kabi shartnom alarga o'xshab, taraflarg a bu orqali kelishi 
m um kin bo'lgan m uayyan pul sum m alariga talab-eh tiyo jlardan kelib 
chiqm ay, balki bevosita m a z k u r sh a rtn o m a n in g p re d m e ti b o'lgan
tovarga bo'lgan ehtiyojlardan kelib chiqadi. Biroq bu shartnom a ko'p 
hollarda su b y ek tlar o'rtasida hisob-kitoblar yo'lga qo'yilm agan yoki 
o'zaro ishonch bo'lm agan inflyasiya sharoitida ken g qo'llaniladigan 
sh artn o m alard an biri bo'lib qolmoqda. Rivojlangan bozor tizim ida u 
ahyon-ahyonda qo'llaniladi.
S h a rtn o m a n in g yana b ir x u su siy a ti sh u n d a k i, sh a rtn o m a n in g
mazm unidan boshqacha hoi anglashilmasa, ayirboshlanayotgan tovarlar 
teng qiymatli deb taxmin qilinadi. Ayni paytda tovarni topshirish va uni 
qabul qilish xarajatlarini, h ar bir holda tegishli m ajburiyatlam i bajaradigan 
taraf amalga oshiradi. Shubhasiz, boshqa shartnom alarda bo'lgani singari 
ayirb o sh lash d a h am uning p re d m e ti hisoblangan to v a rn in g bahosi 
m uayyan aham iyatga ega. Ba’zan amaliyotda ayirboshlash predm etining 
qiymati bir xil bo'lmaydi. Bunday hollarda bahosi ayirboshlashga taqdim
qilinayotgan tovar bahosidan past bo'lgan tovarni toshpirayotgan taraf, 
agar shartnom ada haq to'lashning boshqacha tartibi nazarda tutilm agan 
bo'lsa, tovar yoki tovarni tasarru f qilish hujjatlari tog'irlangandan so'ng 
kechiktirm asdan baholardagi farqni to'lashi lozim bo'ladi. FKning 242- 
m o d d a sig a k o 'r a , a g a r q o n u n , s h a rtn o m a y o k i m a jb u r iy a tn in g

---

m ohiyatidan boshqacha hoi anglashilm asa, qarzdor hisoblangan taraf 
bunday m ajburiyatni kreditor talab qilgan kundan boshlab yetti kunlik 
m uddat ichida bajarishi shart.
Ayrim hollarda tovarlar o'rtasidagi yuqorida tilga olingan farq doimo 
ko n kret belgilanaverm aydi. Fuqarolik qonunchiligining m azm unidan 
anglashilishicha, bunday hollarda shartnom ani bajarganlik uchun xuddi 
shunga o 'x sh a sh vaziyatlarda od atd a sh unday to v arlar, ishlar yoki 
xizmatlar uchu n olinadigan baholar — haq to'lanishi kerak. Aynan bunday 
hollarda ish muomalasi odatlari, y a ’ni odat huquqi normalari qo'llaniladi 
(FKning 6-moddasi tartibida).
A y irb o s h la s h s h a rtn o m a s i q u y id a g i h u q u q iy b e lg ila ri bilan 
harakterlidir: