Toshkent davlat yuridik instituti ekologiya huquqi

3§. O`simlik dunyosi obyektlaridan foydalanuvchilarning huquq va 
majburiyatlari. 
 
 
O`simlik 
dunyosi 
obyektlaridan 
foydalanuvchilarning 
huquq 
va 
majburiyatlari  "O`simlik  dunyosini  muhofaza  qilish  va  undan  foydalanish 
to`g`risida"gi  qonunning  10-moddasida  belgilab  berilgan.  Shulardan  birinchisi 
o`simlik  dunyosi  obyektlaridan  ularni  berib  qo`yish  shartlariga  muvofiq 
foydalanishdir. O`simlik  dunyosi  obyektlari nima  maqsadda  berilgan  bo`lsa, ya'ni 
ilmiy  maqsadda  foydalanishga,  yog`och  kesish  uchunmi,  yoxud  yaylov 

maqsadidami  foydalanuvchi  yuridik  va  jismoniy  shaxslar  shu  maqsadda 
foydalanish  huquqiga  ega  bo`ladilar.  Agar  o`simlik  dunyosi  obyekti  ilmiy 
maqsadlar uchun berilgan bo`lsa, undan ovchilik uchun foydalanish mumkin emas 
va hokazo. 
 
O`simlik 
dunyosi 
obyektlaridan 
foydalanuvchilarning 
navbatdagi 
huquqlaridan  biri  bu  belgilangan  tartibda  olingan  o`simlik  dunyosi  obyektlari 
mahsulotini  tasarruf  etish  huquqidir.  O`simlik  dunyosidan  foydalanuvchilar 
ma'lumki  undan  foydalanish  jarayonida  ma'lum  mol-mulkka  -  ovchilik 
mahsulotlari,  dorivor  va  zirovorlar,  yog`och  xom  ashyosi,  pichan,  oziq-ovqat 
mahsulotlariga  ega  bo`ladilar.  Qonunda  belgilangan  tartibda  egallangan  ushbu 
o`simlik  dunyosi  mahsulotlari  undan  foydalanuvchi  yuridik  va  jismoniy  shaxslar 
tomonidan mustaqil ravishda tasarruf etiladi. 
 
Yuqorida 
aytilganlardan 
tashqari 
simlik 
dunyosi 
obyektlaridan 
foydalanuvchilar  buzilgan  huquqlarini  tiklanishi  hamda  o`zlariga  yetkazilgan 
zararning  qoplanishini  talab  qilish  huquqiga  egadirlar.  Masalan,  o`rmon  xo`jaligi 
korxonalari  yuridik  va  jismoniy  shaxslar  tomonidan  o`rmonlardan  qonunga  xilof 
ravishda  foydalanilganda  buzilgan huquqlarini sud  yo`li bilan  tiklash va o`zlariga 
yetkazilgan zararni to`la undirib olish huquqiga egadirlar. 
 
O`simlik dunyosi obyektlaridan foydalanuvchilar huquqlar bilan bir qatorda 
ba'zi majburiyatlarga ham rioya qilishlari shartdir. Shulardan eng muhimi o`simlik 
dunyosi  obyektlaridan  foydalanishning  belgilangan  qoidalariga  rioya  etishdir. 
Ma'lumki, o`simlik dunyosi obyektlari oldindan belgilangan maqsad, ya'ni yaylov 
maqsadida,  yovvoyi  o`simlik  mevalarini  terish,  ilmiy  maqsadda,  yoxud  pichan 
o`rish,  yoki  yog`och  kesish  masadlarida  berilishi  mumkin.  O`simlik  dunyosi 
obyektlaridan  foydalanuvchilar  eng  avvalo  mana  shu  talabga  rioya  qilgan  holda 
undan  foydalanishlari  lozim.  Bundan  tashqari,  yog`och  kesish,  pichan  o`rish,  ov 
qilishning o`z tartib-qoidalari mavjud bo`lib, o`simlik dunyosidan foydalanuvchilar 
shu shartlarni ham bajarishlari talab etiladi. 
 
Navbatdagi  majburiyatlaridan  biri  foydalanishga  berib  qo`yilgan  o`simlik 
dunyosi 
obyektlaridan 
oqilona 
foydalanish 
shartdir. 
O`simlik 
dunyosi 
obyektlaridan foydalanuvchi subyektlar undan ilm-fan tavsiyasi asosida, unga zarar 
yetkazmasdan,  kamyob  o`simlik  turlarini  yo`qolib  ketishga  yo`l  qo`ymasdan, 
tabiatning  umumiy  qonuniyatlariga  rioya  etgan  holda,  o`simlik  dunyosini  takror 
ko`paytirishni ko`zlab oqilona foydalanishga majburdirlar. 
 
O`simlik dunyosi obyektlarini muhofaza qilish  va ularni takror ko`paytirish 
chora-tadbirlarini  amalga  oshirish  foydalanuvchilarning  asosiy  majburiyatlaridan 
biridir.  Buning  uchun  o`simlik  dunyosi  obyektlarini  muhofaza  qilish  va  ularni 
ko`paytirish  qoidalari  va  normativlarini  belgilash,  O`zbekiston  Respublikasi  Qizil 
kitobiga  kiritilgan  kamyob  va  yo`qolib  ketish  xavfi  ostida  turgan  o`simliklar 
turlarini  muhofaza  qilishning  alohida  rejimini  belgilash,  o`simlik  dunyosi 
obyektlaridan  foydalanishda  cheklashlar  va  ta'qiqlashlarni  belgilash,  alohida 
muhofaza  etiladigan  tabiiy  hududlar  barpo  qilish,  o`simlik  dunyosi  obyektlari  va 
ular o`sadigan muhitni muhofaza qilish, ulardan foydalanish va takror ko`paytirish 
sohasidagi ilmiy-tadqiqotlarni tashkil etish, davlat ekologik ekspertizasi o`tkazish, 
davlat nazoratini amalga oshirish kabi tadbirlarni amalga oshirish lozim bo`ladi. 

 
O`simlik  dunyosini  muhofaza  qilish  uchun  qonunda  belgilanishicha, 
o`simlik  dunyosi  obyektlari  o`sadigan  muhitga  ta'sir  ko`rsatadigan  faoliyat  shu 
obyektlarning  saqlanishini  ta'minlaydigan  talablarga  rioya  etilgan  holda  amalga 
oshirilishi  lozim  (24-modda).  O`simlik  dunyosi  o`sadigan  muhitga  salbiy  ta'sir 
ko`rsatishi  mumkin  bo`lgan  ishlab  chiqarish  obyektlarini  joylashtirish  va  ulardan 
foydalanish,  yangi  texnologiyalarni  joriy  etish,  geologiya-qidiruv  ishlarini 
o`tkazish,  foydali  qazilmalarni  qazib  olish,  chorva  mollarini  o`tlatib  boqish 
O`zbekiston  Respublikasi  Tabiatni  muhofaza  qilish  davlat  qo`mitasi  va 
O`zbekiston  Respublikasi  Davlat  o`rmon  qo`mitasi  bilan  kelishib  olinishi  kerak. 
O`simlik  dunyosini  himoya  qilish  chora-tadbirlari  bilan  ta'minlanmagan  ishlab 
chiqarish  obyektlarini  ishga  tushirish  hamda  texnologiyalarni  qo`llash  man 
qilinadi. Mineral o`g`itlar va boshqa dorilar qo`llanilgan taqdirda o`simlik dunyosi 
obyektlarini muhofaza qilish talablari hisobga olinishi zarur bo`ladi. 
 
Yuqorida  sanab  ko`rsatilganlardan  tashqari,  yuridik  va  jismoniy  shaxslar 
o`simlik  dunyosi  obyektlaridan  foydalanish  joylarida  yong`in  xavfsizligiga  rioya 
etishlari  hamda  o`simlik  dunyosi  obyektlaridan  foydalanganlik  uchun  haqni  o`z 
vaqtida to`lab borishlari talab etiladi. 
  
4§. O`simlik dunyosi obyektlaridan foydalanish huquqini himoya qilishning 
chora-tadbirlari. 
 
 
O`simlik  dunyosi  obyektlarini  muhofaza  qilish  va  ulardan  foydalanish 
huquqini  himoya  qilishning  chora-tadbirlari  O`zbekiston  Respublikasining 
harakatdagi  qonunlarida  belgilangan.  Chunonchi,  O`zbekiston  Respublikasi 
Konstitutsiyasida ko`rsatilishicha, o`simlik dunyosi umummilliy boylikdir, ulardan 
oqilona foydalanish zarur va davlat muhofazasidadir (55-modda). Bundan tashqari 
Asosiy 
qonunimizda 
fuqarolarning  tabiiy 
atrof 
muhitga  ehtiyotkorona 
munosabatda  bo`lishlari  lozimligi  o`rnatilgan.  Bu  konstitutsion  qoidalar  o`simlik 
dunyosini  muhofaza  qilish  va  undan  foydalanish  huquqini  himoya  qilishning 
kafolatlari bo`lib hisoblanadi. 
 
Ushbu konstitutsion qoidalardan kelib chiqib  O`zbekiston  Respublikasining 
"O`simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida"gi, "O`rmon 
to`g`risida"gi,  "Tabiatni  muhofaza  qilish  to`g`risida"gi,  "Alohida  muhofaza 
etiladigan 
tabiiy 
hududlar  to`g`risida"gi 
qonunlarida  o`simlik  dunyosi 
obyektlaridan foydalanish huquqini himoya qilishning chora-tadbirlari belgilangan. 
Chunonchi, O`zbekiston Respublikasining "O`simlik dunyosini muhofaza qilish va 
undan  foydalanish  to`g`risida"gi  qonunida  ko`rsatilishicha,  o`simlik  dunyosidan 
oqilona  foydalanish  zarur  va  u  davlat  muhofazasidadir  (3-modda).  O`simlik 
dunyosi  obyektlaridan  foydalanuvchilar  undan  qonunda  belgilangan  tartib-
qoidalarga  rioya  etgan  holda  foydalanishlari  shart.  Agar  shu  tartibga  rioya 
qilinmasa  o`simlik  dunyosi  obyektlaridan  foydalanish  qonun  hujjatlarida 
belgilangan tartibda cheklab qo`yilishi, to`xtatib turilishi yoki man etilishi mumkin 
(11-modda).  Bundan  tashqari,  ushbu  qonunda  o`rnatilishicha  O`zbekiston 
Respublikasi  Qizil  kitobiga  kiritilgan  kamyob  va  yo`qolib  ketish  xavfi  ostiba 
turgan  o`simlik  turlarini  yig`ish  man  etiladi.  Ulardan  foydalanishga,  savdo 

qilishga,  chet  elga  olib  chiqishga  alohida  hollarda  O`zbekiston  Respublikasi 
Vazirlar  Mahkamasi  O`zbekiston  Respublikasi  Tabiatni  muhofaza  qilish  davlat 
qo`mitasining  taqdimnomasi  va  O`zbekiston  Fanlar  akademiyasining  xulosasi 
bo`yicha beradigan ruxsatnomalar asosida yo`l qo`yilgan (11-modda). 
 
O`simlik dunyosi o`sadigan muhitga salbiy ta'sir ko`rsatishi mumkin bo`lgan 
ishlab  chiqarish  obyektlarini  joylashtirish  va  ulardan  foydalanish  agar  himoya 
qilish chora-tadbirlari bilan ta'minlanmagan bo`lsa ishga tushirish ta'qiqlanadi. 
 
O`simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish huquqini himoya 
qilish fuqarolik, ma'muriy, jinoiy huquqiy vosita va usullar yordamida ham amalga 
oshirilishi  mumkin.  Fuqarolik  kodeksida  belgilangan  buzilgan  huquqni  himoya 
etish  usullari  o`simlik  dunyosidan  foydalanish  huquqini  himoya  qilishda  ham 
qo`llanilishi mumkin. Shunday usullardan biri huquqni buzishga qaratilgan bitimni 
haqiqiy  emas  deb  topish  hisoblanadi.  Masalan,  o`simlik  dunyosi  obyektlariga 
nichsbatan  g`ayriqonuniy  bitimlar  tuzilsa,  pichanzorlar  g`ayriqonuniy  ravishda 
foydalanishga  berilsa, o`rmon  fondiga  nisbatan  ijara  shartnomasi qonunni buzgan 
holda  tuzilsa  bunday  bitimlar  haqiqiy  emas  deb  topiladi  va  taraflarning  har  biri 
boshqasiga  bitim  bo`yicha  olgan  hamma  narsani  qaytarib  berishi,  olingan  narsani 
aslicha  qaytarib  berish,  olingan  daromadni,  yetkazilgan  zararni  qoplash 
harakatlarini amalga oshirishi lozim bo`ladi. 
 
Yana bir fuqarolik huquqiy himoya usuli huquqiy munosabatni bekor qilish 
yoki  o`zgartirish  hisoblanadi.  Ma'lumki,  o`simlik  dunyosi  obyektlaridan 
foydalanish  bo`yicha  huquqiy  munosabat  turli  subyektlar  o`rtasida  subyektiv 
huquqlarni amalga oshirish yoki burchlarni bajarish bo`yicha ro`y beradigan o`zaro 
ijtimoiy munosabat ma'nosida tushuniladi. Bunday huquqiy munosabat ichida eng 
keng  tarqalgani  shartnomaviy  munosabatdir.  Agar  mana  shu  huquqiy  munosabat 
jarayonida  uning  boshqa  ishtirokchilari  tomonidan  huquq  buziladigan  bo`lsa, 
bunday huquqiy munosabatni bekor qilish yoki o`zgartishi mumkin. 
 
Buzilgan huquqni himoya qilish usullaridan yana biri huquqbuzar tomonidan 
burchni  aslicha  (natura)  holida  bajarishga  majbur  qilish  hisoblanadi.  Masalan, 
o`simlik  dunyosi  obyektni  takror  ko`paytirish  majburiyatini  olgan  tomon  shu 
majburiyatni bajarmasa, uni tegishli tartibda ushbu burchni bajarishga majbur etish 
mumkin. 
 
Zararni  qoplash  va  neustoyka  undirish  buzilgan  huquqni  himoya  qilish 
yo`llaridan  biridir.  Ushbu  usul  burchni  natura  shaklida  ijro  etishga  majburlash 
usulidan  shunisi  bilan  farq  qiladiki,  bunda  huquqbuzar  tomonidan  sodir  etilgan 
huquqbuzarlik  uchun  pul  ko`rinishida  tovon  to`lanishiga  rozi  bo`linadi.  O`simlik 
dunyosi  obyektlaridan  foydalanish  qoidalari  buzilganda  fuqarolik  huquqiy 
javobgarlik sifatida neustoyka undirish qo`llaniladi. 
 
O`simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish huquqi ma'muriy 
huquqiy  usullar  yordamida  ham  himoya  qilinadi.  Bunda  ma'muriy  qonunchilik 
chora-tadbirlari  huquq  buzilishini  tiklashga,  aybdorni  ma'muriy  yo`llar  bilan 
jazolashga  xizmat  qiladi.  Chunonchi,  O`zbekiston  Respublikaining  Ma'muriy 
javobgarlik  to`g`risidagi  kodeksining  VIII  bobida  ko`rsatilishicha,  o`rmon  fondi 
yerlaridan  foydalanish  qoidalarini  buzish  (77-modda),  kesiladigan  o`rmon 
fondidan  foydalanish  tartibini  buzish  (78-modda),  daraxtlar,  butalar,  boshqa 

o`rmon  o`simliklari  va  niholarni  g`ayriqonuniy  ravishda  kesish,  shikastlantirish 
yoki  yo`q  qilish  (79-modda),  o`rmonlarni  tiklash  qoidalarini  buzish  (80-modda), 
Qizil  kitobga  kiritilgan  o`simliklarni  yig`ish  (81-modda),  alohida  muhofaza 
etiladigan  tabiiy  hududlar  tartibini  buzish  (82-modda),  o`rmon  uchun  foydali 
faunani  yo`q  qilib  yuborish  (83-modda),  o`rmonlarda  yong`in  xavfsizligi 
talablarini  buzish  (84-modda)  kabi  ma'muriy  huquqbuzarlikni  sodir  etgan 
fuqarolarga  nisbatan  eng  kam  ish  haqining  uchdan  bir  qismidan  tortib,  to  besh 
baravarigacha,  mansabdor  shaxslarga  esa  bir  baravaridan,  to  yetti  baravarigacha 
jarima  solish  jazosi  qo`llaniladi.  Agar  aniq  bir  ma'muriy  huquqbuzarlik,  masalan 
Qizil kitobga kiritilgan o`simliklarni yig`ish (81-modda) huquqbuzarligini oladigan 
bo`lsak  ushbu  normada  belgilanishicha,  O`zbekiston  Respublikasining  Qizil 
kitobiga  kiritilgan  o`simliklarni  yoxud  shunday  o`simliklarning  ildizlari, poyalari, 
shoxlari,  barglari,  gullari,  mevalari  va  urug`larini  o`zboshimchalik  bilan  yig`ish 
fuqarolarga  eng  kam  ish  haqining  ikkidan  bir  qismidan    ikki  baravarigacha, 
mansabdor  shaxslarga  esa  ikki  baravaridan  besh  baravarigacha  miqdorda  jarima 
solishga  sabab  bo`ladi.  Huddi  shunday  huquqbuzarlik  ma'muriy  jazo  chorasi 
qo`llanilgandan keyin bir yil davomida takror sodir etilgan bo`lsa, fuqarolarga eng 
kam  ish  haqining  ikki  baravaridan  besh  baravarigacha,  mansabdor  shaxslarga  esa 
uch baravaridan yetti baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo`ladi. 
 
O`simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish huquqini himoya 
qilishning navbatdagi vositalaridan biri jinoiy-huquqiy jazo choralari bilan himoya 
etishdir.  O`zbekiston  Respublikasi  Jinoyat  kodeksining  ekologiya  sohasidagi 
jinoyatlarga  bag`ishlangan  to`rtinchi  bo`limining  o`n  to`rtinchi  bobida  atrof 
muhitni    muhofaza  qilish  va  tabiatdan  foydalanish  sohasidagi  jinoyatlar  uchun 
jinoiy javobgarlik belgilangan bo`lib, bu jinoiy jazo choralari o`simlik dunyosidan 
foydalanish  qoidalarini  buzganlarga  nisbatan  ham  qo`llaniladi.  Xususan,  Jinoyat 
kodeksining  198-moddasida  ekinzor, o`rmon  yoki  boshqa  dov-daraxtlarga  shikast 
yetkazish  yoki  ularni  nobud  qilish,  199-moddada  o`simliklar  kasalliklari  yoki 
zararkunandalari  bilan  kurash  talablarini  buzish,  202-moddasida  hayvonot  yoki 
o`simlik  dunyosidan  foydalanish  tartibini  buzish,  204-moddasida  esa  alohida 
muhofaza  etiladigan  tabiiy  hududlarning  tartibini  buzish  kabi  jinoiy  xatti-
harakatlar  uchun  eng  kam  oylik  ish  haqining  ellik  boravaridan  yuz  baravarigacha 
miqdorda  jarima,  uch  yilgacha  muddatda  axloq  tuzatish  ishi,  muayyan  huquqdan 
besh yilgacha muddatga mahrum qilish, mol-mulkini musodara qilish, olti oygacha 
qamo,  hamda  besh  ymlgacha  muddatga  ozodlikdan  mahrum  qilish  jazolari 
qo`llanilishi mumkinligi belgilangan. 
 
 
XII BOB.  O`RMONLARDAN FOYDALANISH VA MUHOFAZA 
QILISHNING HUQUQIY HOLATI. 
 
1§. O`rmonlardan foydalanish huquqi tushunchasi. 
  
 
O`rmon  tabiatning  eng  bebaho  boyliklaridan  biridir.  U  tabiiy  atrof  muhitni 
sog`lomlashtirish,  inson  yashash  sharoitini  yaxshilash,  yer  va  suv  boyliklarini 

muhofaza  qilish,  atmosfera  havosini  tozalashda  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Shu 
bilan  birga  O`zbekistonda  o`rmonlar  xalq  xo`jaligida  mahalliy  ehtiyojlarni 
qondirishda muhim rol o`ynaydi. 
 
Statistik  ma'lumotlarga  ko`ra,  mamlakatimiz  o`rmon  fondining  umumiy 
maydoni  9.147.275  gektarni  tashkil  etadi.  Jumladan,  shu  maydonning  3002541 
gektari  o`rmon  bilan  qoplangan  bo`lib,  unda  12  mln.kub  metr  yog`och  zaxirasi 
mavjud.  Respublikamiz  hududining  5,1  foizi  daraxtzor  bo`lib,  u  har  bir  kishi 
boshiga  0,1  gektarni  tashkil  etadi. O`zbekiston  Respublikasida  jami  90  ta  o`rmon 
xo`jaligi korxonasi mavjud bo`lib, bulardan 72 tasi o`rmon xo`jaligi, 6 tasi davlat 
qo`riqxonasi,  2tasi  dorivor  va  ozuqa  o`simliklari  o`stirish  va  qadoqlashga 
ixtisoslashgan  xo`jalik,  2  tasi  o`rmon  ovchilik  xo`jaligi,  2  tasi  Zoomin  va  Ugam-
Chotqol milliy istirohat bog`lari va 2 tasi xo`jalik hisobidagi o`rmon uchastkalari, 
1ta ixtisoslashtirilgan o`rmon xo`jaligi,  2 ta bosh o`rmon korxonasi va 1tasi ishlab 
chiqarish o`quv markazidir. 
 
O`rmon  deganda,  o`rmon  fondiga  ajratilgan,  davlat  ro`yxatiga  olingan, 
asosan  ekologik  vazifalarni  bajaradigan  va  cheklangan  darajadagi  foydalanish 
ahamiyatiga ega bo`lgan daraxtlar, butalar va boshqa o`simliklardan tarkib topgan 
tabiat obyekti majmuini tushunish kerak. 
 
Yuridik adabiyotlarda o`rmondan foydalanish huquqining tushunchasi ishlab 
chiqilgan  bo`lib,  unga  ko`ra  bunday  huquq  deb,  o`rmondan  foydalanish  va  qayta 
tiklash tartibi va shartlarini belgilovchi, o`rmondan foydalanuvchilarning huquq va 
majburiyatlarini  o`rnatuvchi  hamda  o`rmonni  muhofaza  qilish  qoidalarini 
mustahkamlovchi huquqiy me'yorlar yig`indisiga aytiladi.
1
  
 
yuridik adabiyotlarda berilgan o`rmondan foydalanish huquqi tushunchasida 
bir  muhim  salbiy  tomoni  bor,  ya'ni  uning  asosini  bu  huquqning  jamiyat  iqtisodiy 
talablarini  qondirish  maqsadlariga  amal  qilishdir.  O`zbekistondagi  o`rmonlarning 
o`ziga xos vazifalari va foydalanishidan kelib chiqib, bunday yondashuv noto`g`ri 
ekanligini  aytib  o`tmoqchimiz.  O`zbekistondagi  o`rmonlardan  jamiyat  iqtisodiy 
talablarini qondirish maqsadlaridan foydalanish maqsadga muvofiq emasligi va bu 
holatni  o`rmon  to`g`risidagi  qonun  hujjatlarida  mustahkamlab  qo`yish  lozim 
ekanligi to`g`risidagi fikr ham aytilgan.
1
  
 
endilikda  "O`rmon  to`g`risida"gi  Qonunning  3-moddasida  o`rmondan 
foydalanish  huquqining  pirovard  maqsadi  iqtisodiy  talabni  qondirish  emas,  balki 
asosan  ekologik  vazifa  ekanligi  va  xo`jalik  muomalasiga  cheklangan  miqdorda 
tortilishi  belgilab  qo`yilgan.  Mana  shu  nuqtai  nazardan  yuridik  adabiyotlarda  
mavjud o`rmondan foydalanish huquqi tushunchasini O`zbekiston sharoitida to`liq 
qo`llab  bo`lmaydi.  Bu  tushuncha  bizning  sharoitimiz  uchun  eskirgan  hisoblanadi. 
Qolaversa,  mavjud  tag`riflarda  o`rmondan  foydalanish  huquqi,  o`rmon  huquqi, 
huquq  tarmog`ining  asosiy  instituti  ekanligidan  kelib  chiqib  berilga.  Bu  esa  o`z 
navbatida  subyektiv  huquqni  xaspo`shlashlikka  olib  kelgan.  Shu  boisdan  bir 
o`rmondan  foydalanish  huquqini  ikkita  to`rga  bo`lamiz:  u  flora  (o`simliklar 
dunyosi) huquqi asosiy instituti va subyektiv huquqdir. 
                                                 
1 Krassov O.I. Pravo lesopolzovaniya v SSSR. M.: Nauka, 1990. -S.26. 
1 Jurayev YU.A. Problemi pravovogo rejima i oxrani gosudarstvennix pamyatnikov prirodi. T.: Fan, 1990. S.17.  

 
Yuqorida  aytilgan  fikrlardan  kelib  chiqib,  o`rmondan  foydalanish  huquqi 
deb,  tegishli  huquq  tarmog`ida  berilgan  o`rmon  uchastkalaridan  foydalanish  va 
muhofaza  qilish  munosabatlarini  asosan  ekologik  vazifalar  hamda  cheklangan 
xo`jalik  yuritish  masadlarida  tartibga  soladigan,  subyektlarning  o`rmondan 
foydalanish  sohasida  huquq  va  majburiyatlarini  ta'minlaydigan  me'yorlar 
yig`indisiga aytiladi. 
 
O`rmonlardan  foydalanish huquqi tushunchasini  to`liq tasavvur  etish uchun 
o`rmonlardan  foydalanish  turlari  haqida  to`xtalib  o`tish  lozim.  O`rmonlardan 
foydalanish  turlarini  to`g`ri  turkumlash  o`rmonlardan  oqilona  foydalanish  hamda 
ularni  muhofaza  qilishni  amalga  oshirish  uchun  muhim  ahamiyatga  ega.  Shu 
o`rinda  "O`rmon  to`g`risida"gi  Qonunning  25-moddasi  diqqatga  sazovordir. 
O`rmonlardan  foydalanishni  turkumlashning  asosi  bo`lib,  ularning  tabiat  obyekti 
sifatida  roli  hisoblanadi.  Shundan  kelib  chiqib,  o`rmonlardan  foydalanishni 
quyidagicha  turkumlash  mumkin:  daraxtzorlar  va  butazorlarni  kesish;  o`rmondan 
qo`shimcha  foydalanish:  pichan  o`rish,  mol  boqish,  asalari  uyalari  va  qutilarini 
joylashtirish,  asal  yig`ish,  daraxt  po`stlog`i,  to`nka,  to`plash  yovvoyi  o`simliklar 
dorivor  xom-ashyosini  tayyorlash  (yig`ish)  va  oziq-ovqat  maqsadlari  uchun 
yovvoyi  o`simliklarni  tayyorlash  (yig`ish);  davlat  o`rmon  fondi  uchastkalaridan 
ovchilik  xo`jaligi  ehtiyojlari  uchun  foydalanish;  davlat  o`rmon  uchastkalarida 
ilmiy-tadqiqot  maqsadlarida  foydalanish;  davlat  o`rmon  fondi  uchastkalaridan 
madaniy-mag`rifiy, 
tarbiyaviy, 
sog`lomlashtirish, 
rekreatsion 
va 
estetik 
maqsadlarda foydalanish. 
 
O`rmonlardan  foydalanishni  tartibga  soluvchi  harakatdagi  qonunchilikni 
tahlil  qilish  o`rmondan  foydalanish  huquqini  amalga  oshirishning  huquqiy 
shakllarini ko`rsatib beradi. "O`rmon to`g`risida"gi Qonunning mazmuniga binoan 
o`rmonlardan  foydalanish  huquqi  doimo  birlamchi  bo`lib  hisoblanadi.  O`rmon 
xo`jaligi  yurituvchi  korxonalar  hamma  holatlarda  o`rmonlardan  birlamchi 
foydalanuvchi  va  egalik  qiluvchi  subyektlar  sifatida  harakat  qiladilar.  O`rmon 
fondi yerlari ijara asosida  foydalanishga topshirilganida esa ijarachilar o`rmondan 
ikkilamchi  foydalanuvchi  bo`lib  hisoblanadilar.  Oldingi  qonunlarga  ko`ra, 
o`rmonlardan  birlamchi  subyekt  sifatida  foydalanayotganlar  uni  ikkilamchi 
foydalanish  uchun  berishlari  mumkin  emas  edi.  Endi  esa  tartib  bir  muncha 
o`zgardi. O`rmonlardan foydalanuvchilar tomonidan qonunda belgilangan tartibda 
yer  uchastkalarini  pichan  o`rish  va  mol  boqish,  xizmat  uchun  chek  yerlar 
berishlarini  agar  ular  ijara  shartnomasi  asosida  amalga  oshirilsa,  o`rmonlardan 
ikkilamchi foydalanish huquqi deb qarash mumkin. 
 
O`zbekiston 
Respublikasi  "O`rmon 
to`g`risida"gi  qonuniga  ko`ra, 
o`rmonlardan  foydalanish  huquqi  doimiy  va  vaqtinchalik  bo`lishi  mumkin  (19-
modda).  O`rmon  fondi  yerlari  doimiy  egalik  qilishga  berib  qo`yilgan  o`rmon 
xo`jaligi 
korxonalari, 
muassasalari, 
tashkilotlari 
o`rmondan 
doimiy 
foydalanuvchilardir.  O`rmondan  vaqtinchalik  foydalanish  qisqa  muddatli  uch 
yilgacha va uzoq muddatli o`n yilgacha bo`lishi mumkin. 
 
O`rmonlardan 
foydalanish 
O`zbekiston 
Respublikasida 
pullikdir. 
O`rmondan foydalanganlik uchun to`lov haqi belgilangan tartibda Davlat budjetiga 
o`rmon daromadi sifatida kelib tushadi va o`rmon muhofazasi, uni qayta tiklash va 

sifatini  oshirish,  o`rmon  xo`jaliklarini  rag`batlantirish,  o`rmon  tuzish  ishlari  kabi 
maqsadlarda  ishlatiladi.  O`rmondan  foydalanganlik  uchun  to`lov  haqi  yoki  ijara 
haqi  har  yillik  yoki  bir  martalik  yoxud  ijara  haqi  shakllarida  bo`lishi  mumkin. 
Ularning  hajmi  o`rmonlardan  foydalanish  turlariga  ko`ra  o`rmon  bilan 
qoplanmagan yerlarning holati va sifatiga ko`ra belgilanadi.