Toshkent davlat universiteti falsafa fakulteti sotsiologiya bo

2. IQTISODIY SOTSIOLOGIYA 
 
Iqtisodiy  sotsiologiya  XX  asrning  50-yillarning  o‘rtalarida  AQShda 
fan sifatida shakllanib dastlab tor doiradagi olimlarning qiziqtirgan bo‘lsa, 
endilikda bu fan juda taraqqiy etgan va uning muammolari tadqiqoti bilan 
ko‘pgina  mamlakatlar  olimlari  jiddiy  shug‘ullanadilar.  hozirgi  davrda  bu 
fan ham G‘arbda, ham Sharqda sotsiologik bilim taraqqiyotining markaziy 
yo‘nalishlaridan  biri  hisoblanadi.  Iqtisodiy  sotsiologiyaning  sobiq  SSSR 
parchalanishi  natijasida  shakllangan  yosh  mustaqil  davlatlar  uchun, 
ularning ananaviy siyosiy iqtisodga asoslangan. O‘z mentalitetlarini tubdan 
o‘zgartirishlari  uchun  nihoyatda  zarurligi  haqidagi  fikr  va  mulohazalar 
hech  bir  shubha  uyg‘otmasa  kerak.  Keyingi  vaqtlarda  Markaziy  Osiyo 
davlatlari,  ayniqsa  O’zbekistan  ko’plab  iqtisodchilar,  sotsiologlar, 
siyosatshunoslar  va  jurnalistlar  e'tiborini  kun  sayin  o‘ziga  ko‘proq 
qaratayapti.  O‘zbekistonga  «barqarorlik  oroli»  sifatida  qaralib,  u  haqida 
fanlar  bildirish  diapazoni  anchagina  kengdir:  lol  qolib  maqtashlardan 
tortib, to keskin tanqidlargacha. 
Shu  bilan  birgalikda  bu  makonda  bo‘layottan  jarayonlarni  tushunish 
uchun nafaqat  O‘zbekistonning  bozor  munosabatlarga  o‘tishdagi  iqtisodiy 
siyosati  mohiyatini  tushunishlik,  balki  individual  va  ijtimoiy  ongning 
Sharqnint  bu  mamlakatdagi  o‘ziga  xos  xususiyatlari  haqida  ham  chuqur 
bilimlar  talab  qilinadi.  Zero  O‘zbekiston  respublikasi  prezidenti 
ta'kidlaganidek:  «Bizning  bozor  munosabatlariga  o‘tish  modelimiz 
respublikaning  o‘ziga  xos  sharoitlari  va  xususiyatlarini,  an'analar,  urf-
odatlar,  turmush  tarzini  har  tomonlama  hisobga  olishga,  o‘tmishdagi 
iqtisodiyotni  biryoqlama,  beso‘naqay  rivojlantirishning  mudhish  merosiga 
barham berishga asoslandi». 
Islohatlarni  muvaffaqiyatli  ravishda  amalga  oshirishlik  uchun  aynan 
shu  nuqtai  nazardan  qaraganimizda,  iqtisodiy  sotsiologiyaning  o‘rnini 

---

 
108 
betakrorligi  yaqqol  namoyon  bo‘ladi.  Iqtisodiy  sotsiologiyaning  predmeti 
mohiyatini  bilishlik  uchun  esa  uning  shakllanishini  tariqqiy  shart-
sharoitlariga murojaat qilish kerak.  
Xuddi shu sabablar tufayli bundan buyon boshqaruv sohasida asosiy 
e'tiborni psixologik va intellektual imkoniyatlarni ishga solishlik tomoniga 
qaratishlik  jiddiy  ma'no  kasb  etadi.  Aynan  shu  davrda  sotsiologiyadagi 
ko‘pgina  tarmoq  yo‘nalishlar  —  industrial  sotsiologiya,  muassasalar 
sotsiologiyasi,  shahar  sotsiologiyasi  va  boshqalar  paydo  bo‘la  boshladi. 
Boshqaruvlar  yirik  olimlar  tomonidan  ishlab  chiqilgan  «insonlar 
munosabatlari», «intizomli xulq-atvor» konsepsiyalarini sinashlikni amalga 
oshirdilar.  Boshqaruvni  kompyuterlashtirish  usuli,  modellashtirish  va 
miqdoriy  tahlil  qilishlikning  turli  metodlari  yordamida  ishlab  chiqarish 
sur'atini oshirishga harakatlar qilindi. XX asrning ikkinchi yarmida mehnat 
sohalaridagi 
yuksalish 
tufayli 
boshqaruv 
muammalari 
yanada 
murakkablashdi. 
Korporatsiyalarning 
bozorni 
o‘zgaruvchanligi, 
iqtisodning  u  mumiy  holatiga  bog‘liqligi  darajasi  keskin  ravishda  oshib 
ketdi.  Bularning  hammasi  sotsial  ziddiyatlarning  keskinlashuvini  keltirib 
chiqardi  va  tadqiqotchi  olimlar  oldiga  mehnat  resurelarini  boshqarishlikni 
yangi  yo‘nalishlarini  izlab  topish  vazifasini  ko‘ndalang  qo‘ydi.  Ushbu 
shart-sharoitlar  ob'ektiv  ravishda  iqtisodiy  sotsiologiyaning  vujudga 
kelishiga  asosiy  sabablardan  biri  bo‘ldi.  Boshqa  bir  tomondan  esa  bu 
fanning  paydo  bo‘lishiga  ham  iqtisod,  ham  sotsiologiya  fanlarining 
taraqqiyoti  yetarli  darajada  asos  yaratdi.  Ishchilarning  qadriyatli 
orientirlari,  motivlari  va  xulq-atvorlari  faqatgina  iqdisoddagi  o‘zgarishlar 
ta'siri  osgida  emas  yakka  madaniy  muhit  tufayli  ham  shakllanadi. 
Asrimizning  60-yillarida  rivojlangan  G’arb  davlatlarida  iqtisod  fanining 
ijtimoiylashuv  tendensiyasi  yanada  kuchaydi  va  natijada  iqtisodiy 
sotsiologiyaning  imkoniyatlari  ham  ortib  bordi.  Shu  bilan  birgalikda 
nazariya  sotsiologiyada  shunday  sotsiologik  tushuncha  va  kategoriyalar 
ishlab  chiqildiki,  ular  iqtisodiy  sotsiologiyaning  kategorial  apparatining 
shakllanishiga  asos  bo‘ldi  Bu  kategorial  apparat  iqtisodchi  sotsiologlarga 
iqtisoddagi  mavjud  va  hali  ham  o‘rganilmagan  sotsial  aloqalarni  tadqiq 
qilishliklariga  keng  yo‘l  ochib  berdi.  Shu  bilan  bir  qatorda  muassasalar, 
ishlab  chiqarish  jamoalari,  kasblar,  bandlik,  stratifikatsiya,  boshqaruv  va 
boshqa  muhim  masalalar  bilan  shug‘ullanuvchi  sotsiologiyadagi  maxsus 
yo‘nalishlar  ham  rivojlanib  bordi.  G’arb  iqtisodiy  sotsiologiyani  aniq 
chegaralar  asosida  rivojlanayotgan  yagona  ilmiy  yo‘nalish  sifatida  emas, 
balki  jamiyat,  yoxud  alohida  davlat  taraqqiyotining  u  yoki  bu  davrdagi 
dolzarb muammolarni o‘rganadigan o‘ziga xos bir ilmiy harakatdir. Ushbu 

---

 
109 
harakat «Iqtisod va jamiyat» nomiga sazovor bo‘ldi. Amerikalik sotsiolog 
Dj. Smelzer o‘zining «Iqtisodiy hayot sotsiologiyasi» maqolasida shunday 
zo‘r  tayassurot  qoldiradigan  manzarani  chizib  berdiki,  unda  iqtisodiy 
sotsiologiya  «yo‘rgak»dagi  xolatida  qanday  ulg‘ayganligi  va  iqtisodiy 
turmushning  borgan  sari  yangi  tomonlarini  qamrab  olishligi  juda  ta'sirli 
qilib tasvirlangan. (Amerikanskaya sotsiologiya. M. Progress, 1972, s. 200. 
Buning natijasida esa iqtisodiy sotsiologiyaning yutuqlarini yorqin timsoli 
namoyon  bo‘ldi.  Bu  hol  esa  «haqiqiy»  iqtisodchida  sotsiologiya 
iqtisodchilarining  haq-huquqlariga  tanovvuz  qilmasmikin  degan  savol 
tug‘dirishi mumkin.  
Smelzerning  ta'kidlashicha  iqtisodchilar  va  sotsiologlar  iqtisodiy 
hayot  haqida  bir-birlaridan  farq  qiladigan  savollarga  javob  izlaydilar. 
Bunda  sotsiologlar  muammoga  kengroq  iqtisodchilar  esa  tor  ma'noda 
yondashadilar.  
Iqtisodiy  sotsiologiyaning  darg‘alari  va  bu  yo‘nalishda  o‘z 
tadqiqotlarini  olib  borayotgan  olimlar  va  bu  fan  uchun  nazariy  asoslar 
yetishmayotganligini  e’tirof  etmoqdalar.  Ma'lumki  G‘arbda  e'tibor  amaliy 
tadqiqotlarga  ko‘proq.  qaratiladi.  Ushbu  masala  bo‘yicha  Dj.  Smelzer 
quyidagicha  fikr  yuritadi:  «Marks  va  Veber  tomonidan  qo’yilgan  va 
hayratomuz  kuchga  ega  bo‘lgan  vazifalar  iqtisodiy  va  siyosiy  omillarning 
o‘zaro  ta'siriga  bag‘ishlangan  ilmiy  tadqiqotlarda  hozir  ham  asosiy  rolni 
bajarayapti. 
Bular 
shunday 
vazifalarki, 
ular 
muassasalardagi 
boshqaruvning  sermahsulligi,  turli  maifaatni  ko‘zlovchi  iqtisodiy 
guruhlarning  o‘zaro  kurashlariga  asos  bo‘lishi,  iqtisodiy  sistemaning 
siyosiy 
sistema 
ustidan 
hukmron 
qilishlikni 
ta'minlaydilar». 
«Amerikanskaya sotsiologiya. M. Progress», 1972, str. 200.  
Bu ikki ensiklopedist mutafakkirlarining xizmatlarini yuqori baholab 
Dj.  Smelzer  o‘z  fikrlarini  rivojlantirib  boradi:  «Marks  va  Veber  ko‘tarib 
chiqqan muammolar madaniyat va iqtisodiy faoliyatning o‘zaro aloqalariga 
bag‘ishlangan  hozirgi  zamon  tadqiqotlarining  diqqat  markazida  turibdi. 
Ayniqsa  shunday  muammolar  Madaniy  belgilar  iqtisodiy  faoliyat  orqali 
belgilanishi  mumkinmi;  bu  savollar  iqtisodiy  faoliyatga  mustaqil  ta'sir 
ko‘rsatishi  mumkinmi  yoki  bu  yerda  gap  o‘zaro  harakat  haqida 
ketayaptimi.  «Amerikanskaya  sotsiologiya»,  M.  Progress.  202  str.G’arb  
iqtisodiy  sotsiologiyasiga  pozitsiyasini  qisqacha  ta'rifi  ana  shulardan 
iboratdir. Sobiq Ittifoqda iqtisodiy sotsiologiya muammolarini o‘rganishlik 
80-yillardan  boshlandi.  Bir  guruh.  Novosibirsklik  iqtisodchilar  va 
sotsiologlar  70-80  -  yillar  o‘rtasida  mamlakatda  paydo  bo‘lgan  krizis 
holatning sotsial-iqtisodiy sabablarini aniqlashga kirishdilar. Ma'lumotlarni 

---

 
110 
tahlil  qilishlik  esa  olimlardan  iqtisod  rivojining  sotsial  regulyatorlarini, 
ya'ni  uning  sotsial  mexanizmlarini  o‘rganishlikni  taqozo  etdi.  Bu  esa  o‘z 
navbatida  boshqa  muammolarni  keltirib  chiqardi,  xususan,  aholining  turli 
sotsial 
guruhlarining 
ho‘jalik 
yuritishning 
yangicha 
shakllariga 
munosabati,  ularning  yangi  sharoitlarda  ishlashga  tayyorligi  shular 
jumlasidandir.Yangi  muammolar  esa  o‘zining  echimi  uchun  iqtisodiy  va 
sotsiologik  tushunchalar  «tutish»  ligiga  asoslangan  yangi  metodologiyani 
talab  qila  boshladi.  Iqtisodiy  sotsiologiyaning  metodologiyasini  ishlab 
chiqishlik  jarayoni  hozir  davom  etayapti.  Iqtisod  va  sotsiologiyaning 
tutashganligi tufayli yuzaga kelgan muammolar O‘zbekistonlik olimlarning 
ham e'tiborini o‘ziga tortayapti. Ayniqsa bozor munosabatlariga o‘tishning 
sotsial  oqibatlari  va  bunda  davlatning  roli,  axborotlar,  kabi  muammolari, 
O‘zbekistonning bozor munosabatlariga o‘tishning o‘ziga xos xususiyatlari 
kabi  dolzarb  muammolar  bugungi  kunda  iqtisodiy  sotsiologiyaning 
fundamental muammolari hisoblanadi. 
Qadimdan Sharq o‘zining xususiyatlari bilan: avloddan avlodga o‘tib 
kelayotgan  o‘ziga  xos  bo‘lgan  urf-odatlarga,  normalarga,  marosimlarga 
egaligi  bilan  mashhurdir.  Bu  erda  muammo  konservatizm  va  potriarxallik 
negizlarida  emas,  albatta  ular  mavjuddirlar,  balki  shoshma-shosharlik, 
behuda  harakatlarga  toqat  qilmaslik,  xokimiyat  vakillari  va  oqsoqollarga 
chuqur  hurmat  asosida  munosabatda  bo‘lishlik  sharq  kishisining 
mentaliteti, ya'ni tafakkur tarzining o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatidadir. 
 Mustaqillikni  qo‘lga  kiritgan  yosh  davlat  oldida  jamiyatni  isloh 
qilishlik  uchun  2  ta  yo‘nalish  mavjud  edi:  birinchisi  «shok  terapiya»si 
bo‘lib  u  bozor  islohatlarining  jarayonlarini  sun'iy  jadallashtirishga 
asoslanadn;  ikkinchisi  esa  mo‘'tadillik  asosida  islohatlarni  bosqichma-
bosqich  amalga  oshirishni  nazarda  tutadi.  "O‘zbekistonning  o‘z  bozor 
munosabatlariga  o‘gishning  o‘z  modeli  aynan  ushbu  ikkinchi  yo‘nalish 
asosida yaratilayapti. Bu modeliing mohiyati shundan iboratki, unda milliy 
xususiyat  determinantlik  xususiyatiga  egadir.  Iqtisodiy  sotsiologiyaga 
ma'lum  bir  ta'rifni  berishdan  ilgari  iqtisodiy  va  sotsial  sohalarning 
sharhlanishini  aniqlab  olish  lozim.  Sotsial  sohaning  eng  keng  tarqalgan 
sharti quyidagicha: Sotsial soha ijtimoiy hayotning shunday sohasiki, unda 
insonni  ham  ishlab  chiqarish  kuch  sifatida,  ham  shaxs  sifatidagi  keng 
takror  ishlab  chiqishlik  yuz  beradi.  Bunday  sohaga  odatda  ishlab 
chiqarishlik,  oila,  ta'lim-tarbiya,  sog‘liqni  saqlash  madaniyati  taalluqli 
hisoblanadi. Iqtisodiy soha deb odatda insonlar turmush faoliyatlari uchun 
zarur  hisoblangan  ishlab  chiqarish,  taqsimot,  ayirbosh  va  iste'mol  uchun 
mas'uliyatli  bo‘lgan  jamiyatning  yaxlit  tushinchasi  tushuniladi.  Iqtisodiy 

---

 
111 
soha  jamiyatning  yaxlit  struktur-funktsional  tizimchasi  sifatida  siyosat, 
ta'lim,  kommunikatsiya  va  boshqa  faoliyat  sohalari  bilan  aktiv  o‘zaro 
harakatda  bo‘ladi.  Sotsial  soha  esa  o‘z  holicha  bunday  tizimchani  tashkil 
qilmaydi  va  shuning  uchun  iqtisodiy,  siyosiy  va  boshqa  sohalar  bilan  bir 
xilda  tadqiq,  qilinmaydi.  Uni  bu  sohalar  bilan  o‘zaro  munosabati 
o‘zgachadir.  Bu  munosabatni  tushunishlik  uchun  esa  avvalambor  «sotsial 
munosabatlar  tushunchasini  sotsial  sohaning  bosh  mezoni  sifatidagi 
ahamiyatini  anglab  etish  lozim.  Soiial  munosabatlar  2  xil  ma'noda  talqin 
qilinadi:  keng  va  tor  ma'noda.  Keng  ma'noda  bu  munosabatlar  turli  xil 
sotsial  jamoalar  (korxonalar  jamoasi,  turli  mintaqa  aholisi  va  h.e.) 
o‘rtasidagi  munosabatlarni  bildiradi.  Tor  ma'noda  esa  bu  jamiyatda  turli 
mavqega ega bo‘lgan sotsial tabaqa va guruhlar  o‘rtasidagi  munosabatdir. 
Sotsial  munosabatlarning  sterjeni  bo‘lib  kishilarning  va  guruhlarning 
jamiyatdagi  egallab  turgan  mavqelari  bo‘yicha  tenglik  va  notenglik 
munosabatlari  namoyon  bo‘ladi.  Sotsial  munosabatlar  kamida  ham 
iqtisodiy,  ham  siyosiy  munosabatlarda  «ishtirok  qiladilar».  Yuqoridagi 
fikrlardan  kelib  chiqqan  holda  «Ekonomicheskaya  sotsiologiya  i 
perestroyka»  kitobining  mualliflari  sotsial  soha  deb  jamiyatdagi  turli 
xildagi sotsial iqtisodiy mavqega ega bo‘lgan turli guruhlarning o‘rtasidagi 
munosabatni  tushunadilar.  Demak,  sotsial  soha  jamiyat  hayotining 
bittagina aspekti — guruhlarning turli xildagi mavqelarini aks ettiradi. Bu 
aspekt  mufassal  xususiyatga  egadir,  chunki  guruhlarning  mavqelarining 
turli-tumanligi nafaqat iqtisodga, balki yosh siyosiy, oilaviy va jamiyatning 
boshqa  bir  qator  sohalariga  ham  xos  reallikdir  xususan,  aynan  bir 
guruhning  o‘zi  bir  vaqtning  o‘zida  turli  sohalarda  turli  mavqeni  egallashi 
mumkin.  Ushbu  fikrlarni  mulohaza  qilish  chog‘ida  tabiiy  bir  savol  paydo 
bo‘ladi,  ko‘p  sotsial  sohaning  iqtisod  bilan  o‘zaro  aloqasi  qanday 
xususiyatga  ega?  Birnnchidan,  jamiyatdagi  konkret  guruhning  egallab 
turgan mavqesi hal qiluvchi omil sifatida iqdiosdiy munosabatlar sistemasi 
orqali  belgilanadi.  Ikkinchidan,  sotsial  soha  iqtisod  faoliyati  va  rivojiga 
qarama-qarshi  ta'sir  ko‘rsatadi.  Bu  ta'sir  sotsial-iqdisodiy  guruhlar 
yordamida  amalga  oshiriladi.  Iqtisodiy  sotsiologiya  vazifalari  haqida  so‘z 
ketganda  inson  faoliyati  tufayli  iqgisoddagi  sotsial-iqtisodiy  jaryonlarning 
o‘zgarishlarini nazarda tutmoqlik darkor.  
Shunday qilib sotsial-iqtisodiy jarayon bu iqsodning va sotsiallikning 
o‘ziga  xos  «payvand»  i  bo‘lib  u  insonning  iqtisodiy  taraqqiyotga  ta'siri 
ostida bunyod bo‘ladi. Inson jamiyatdagi iqtisodiy va sotsial sohalar aloqa 
sistemasining  yadrosini  tashkil  etadi.  Agarda  fikrimizni  yanada 
konkretlashtirsak,  bu  yadro  bo‘lib  sotsial-iqtisodiy  guruqlarning  o‘zaro 

---

 
112 
harakatlari,  faoliyatlari  va  xulq-atvorlari  xizmat  qiladilar.  Iqtisodiy 
sotsiologiya  nqtisodiy  munosabatlar  sistemasiga  taalluqli  va  bir-birlari 
bilan  o‘zaro  harakat  qiluvchi  guruhlarni  o‘rganadi.  Uning  ob'ekti  bo‘lib 
sotsial  jarayon  sifatida  maxsus  nuqtai  nazardan  qaraluvchi  iqtisod 
namoyon bo‘ladi. Bu jarayonning mohiyati iqtisod faoliyatini strukturaviy 
o‘zaro harakat ta'siri ostida o‘rganishimizda mujassamlashgandir. Iqtisodiy 
sotsiologiyaning  ob'ektini  aniqlaganimizdan  so‘ng  uning  predmeti  haqida 
ham  to‘xtalib  o‘tish  joizdir.  Iqtisod  fanining  mexanizmini  o‘rganishlik 
jamiyatdagi sotsial guruhlarning  o‘zaro harakatlariga bog‘liq ekan, demak 
sotsiologiya  fanining  ushbu  yo‘nalishini  eng  muhim  vazifalaridan  biri  bu 
iqtisodiy  taraqqyotni  belgilab  beradigan  sotsial  guruhlarning  faoliyati, 
xulq-atvori  va  o‘zaro  harakatlarini  tadqiqot  qilishlikdir.  Iqtisodiy 
sotsiologiyaning  yana  bir  muhim  vazifasi  deb  kishilarning  iqtisodiy 
sohadagi  boshqaruv  sistemasidagi,  madaniyat,  sotsial  xolat  va  ijtimoiy 
mavqe  xolatidagi  faolligiga  ta'sir  etuvchi  omillarning  aniqlanishini  e'tirof 
etish  mumkin.  Va  nihoyat  iqtisodiy  sotsiologiyaning  oldidagi  yana  bir 
muhim  vazifa  —  bu  jamiyat  sotsial  strukturasining  shakllanishi  va 
dinamikasining  tahlilidir.  Bu  sotsial  struktura  boshqaruv  sistemasi  va 
madaniyatga  katta  ta'sir  ko‘rsatadi.  Yuqoridagi  fikrlarni  tahlil  qila  turib 
Sharqda  xususan  O‘zbekistonda  bozor  munosabatlari  muammolarining 
echimlarini  izlab  topib  hal  qilishlik  juda  dolzarb  ma'no  kasb  etadi. 
Umuman  olganda  Sharq  o‘zida  keng  ma'noda  ijtimoiy-madaniy,  milliy, 
tarixiy  xususiyatlarni  mujassamlashtirgandir.  Lekin  shunga  qaramay  bu 
qatlamlarni  tushunishdagi  turlicha  fikrlardan  farqli  o‘larok.  Sharqni  qoloq 
tizim sifatida an'anaviy tarzda tushunish keng tarqalgandir.