Toshkent davlat transport universiteti umumta’lim fakulteti «iqtisodiyot» kafedrasi mavzu: “ Foyda va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar” Kurs ishi

3.Foydani o’zlashtirish tushunchalari , ularning yo’llari va usullari
Mulkchilik munosabatlari har qanday jamiyat iqtisodiy tizimining asosiy munosabatlaridan birini tashkil qilib, insoniyat taraqqiyotining mahsuli hisoblanadi.
Mulkchilik munosabatlari moddiy va ma’naviy ne’matlarni ishlab chiqarish hamda jamiyat boyliklarini o’zlashtirish jarayonlarida vujudga keladi.
Shunday ekan, mulkchilik munosabatlari - bu mulkka egalik qilish, foydalanish, tasarruf etish va o’zlashtirish jarayonlarida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlardir.
Mulkka egalik qilish mulkning egasi qo’lida saqlanib turishini bildiradi va yaratilgan moddiy boyliklarni o’zlashtirishning ijtimoiy shaklini ifodalaydi. Ayrim hollarda mulkka egalik qilish uning egasi ixtiyorida saqlangan holda, undan amalda foydalanish esa boshqalar qo’lida bo’ladi. Bunga ijaraga berilgan mol-mulkni misol qilib keltirish mumkin. Mulkdan foydalanish - bu mol-mulkning iqtisodiy faoliyatda ishlatilishi yoki ijtimoiy hayotda qo’llanilishidir. Mol-mulkni o’zlashtirish yuz berganda u daromad olish uchun yoki shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun ishlatilishini bildiradi. Mulkni tasarruf etish - bu mol-mulk taqdirining mustaqil hal qilinishidir. U mol-mulkni sotish, meros qoldirish, hadya qilish, ijaraga berish kabi hollar orqali ro’y beradi.Mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy mazmunini uning ajralmas jihatlari (egalik qilish, foydalanish, o’zlashtirish va tasarruf etish) belgilab bersada, bu munosabatlar tavsifi nafaqat alohida mulk shakllarida, balki bitta mulk shakli doirasida ham farqlanishi mumkin.Misol uchun xususiy mulk shaklini olaylik. O’z-o’zidan ko’rinib turibdiki, bu mulk shakli bir necha ming yillardan buyon hozirgacha saqlanib kelgan. Shu bilan birga bu davr davomida xususiy mulk mazmunida tubdan o’zgarishlar sodir bo’ldi. Uning o’zgarishiga xususiy mulkchilikni amalda qo’llash (ro’yobga chiqarish) usullari sabab bo’ldi. Xususiy mulkchilik mehnatga majbur qilish yo’li bilan ro’yobga chiqarilsa, u quldorlik yoki feodal xarakter kasb etadi: ro’yobga chiqarish mulkdorning o’z mehnati yordamida amalga oshirilsa, mayda tovar ishlab chiqarishi uchun xarakterli bo’lgan mehnat qilib to’ilgan xususiy mulk ‘aydo bo’ladi; nihoyat, xususiy mulk yollanma ishchilar tomonidan harakatga keltirilsa, ka’italistik xususiy mulki ‘aydo bo’ladi.Mulkchilik jamiyatdagi ham huquqiy, ham iqtisodiy munosabatlar mazmunini o’zida ifodalaydi. Mulkchilikning huquqiy va iqtisodiy mazmuni o’zaro bog’liq va bir-birini taqozo qiladi, shu sababli mulkchilik bir vaqtda ham iqtisodiy, ham huquqiy kategoriya hisoblanadi. Bu birlikda, yuqorida ko’rsatilganidek, hal qiluvchi rolni mulkchilikning iqtisodiy tomoni egallaydi. Agar mulk iqtisodiy jihatdan ro’yobga chiqarilmasa, ya’ni o’zlashtirilmasa, ishlab chiqarishda foydalanilmasa yoki mulk egasiga daromad keltirmasa, bunda u «huquqiy» kategoriya sifatida qoladi.Mulkchilik xo’jalik va tadbirkorlik faoliyatining turli shakllari orqali iqtisodiy jihatdan ro’yobga chiqariladi. Boshqa tomondan, mulkchilikning huquqiy jihati uning iqtisodiy tomoniga nisbatan faqat bo’ysinuvchi rol o’ynamaydi. Bu shunda ko’rinadiki, ishlab chiqarish vositalariga ma’lum huquqiy egalik qilmasdan, hech kim ishlab chiqarish jarayonini amalga oshira olmaydi, ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarilgan mahsulotdan foydalana olmaydi. Shu sababli mulkchilikning huquqiy normalari (egalik qilish, tasarruf qilish, foydalanish huquqi) iqtisodiy munosabatlarning aniqlashtirilgan ko’rinishi hisoblanadi. Xuquqiy normalar, bir tomondan, aynan mulkchilik munosabatlarini muhofaza qilish zarurati bilan bog’liq holda vujudga kelsa, boshqa tomondan u tovar ishlab chiqarish sharoitida mulkchilik munosabatlarini rivojlantirishda g’oyat muhim rol o’ynaydi. Bu rol shunda ko’rinadiki, tovar xo’jaligi sharoitida ayrim ijtimoiy qatlamlar ishlab chiqarish jarayonida qatnashmasdan, ayirboshlash munosabatlarida ishtirok etib (masalan, savdo vositachilari) mulkdorga aylanish imkoniyati ‘aydo bo’ladi. Shunday qilib, mulkchilikning huquqiy normalari, birinchidan, ishlab chiqarish vositalari va yaratilgan moddiy ne’matlarning muayyan shaxslarga (huquqiy yoki jismoniy) tegishli ekanligini, ikkinchidan, mulk egalarining qonun bilan qo’riqlanadigan vakolatlarini va nihoyat, uchinchidan mol-mulkni himoya qilish usullarini belgilab beradi.
Kompaniya foydasi - bu kompaniyaning faoliyati natijasida pul daromadlarining asosiy manbai. U kompaniya uchun asosiy daromad manbai. Kompaniya aktivlaridan foyda olishning variantlari quyidagilardan iborat:

• 
  tovarlar, mahsulotlar sotish;
  
• 
  har xil turdagi xizmatlarni taqdim etish.
  

Shuni ta'kidlash kerakki, kompaniyaning yuqorida ko'rsatilgan daromad manbalarini olish bilan bog'liq barcha xarajatlari foyda tushunchasiga kiritilmagan. Kompaniyaning asosiy maqsadi daromadlarni ko'paytirishdir.
Har qanday biznes samaradorligining asosiy ko'rsatkichi bu sotishdan tushgan foyda. Daromadlilik va samaradorlik, pul oqimlari yo'nalishi, shuningdek aktivlarning aylanishi uning hajmiga bog'liq bo'lishi mumkin.
Sotishdan tushgan foyda ostida kompaniya faoliyatini va uning samaradorligini baholashga qodir bo'lgan ko'rsatkichni tushuning. Foyda miqdori xarajatlarni va normal faoliyatni qoplash uchun etarli bo'lishi kerak.
Kompaniyaning samaradorligini tahlil qilish uchun o'tgan davrdagi sotishdan tushgan foyda qiymatlarini hisobga oling va ularni hisobot ma'lumotlari bilan taqqoslang. Xulosalar dinamikasi to'g'risida. Agar ko'rsatkich hisobot davrida o'sgan bo'lsa, unda kompaniyaning samaradorligi aniq.
Umuman olganda, o'rganilayotgan ko'rsatkich - bu yalpi daromad va mahsulot (tovar) sotish qiymati o'rtasidagi farq.
Siz sotishdan tushgan foyda ko'rsatkichini xalqaro amaliyotda operatsion foyda qiymatiga, ya'ni kompaniya faoliyat jarayonida kompaniya bozorida ishlab chiqaradigan foyda bilan bog'lashingiz mumkin.
Bu holda "savdo" tushunchasi nafaqat savdo yo'nalishidagi operatsiyalardan foyda olishni, balki sheriklar bilan bitimlar va savdo shartnomalarini tuzish bilan har qanday boshqa savdo turlarini ham anglatadi.
Savdodan tushgan foyda ko'rsatkichi kompaniyaning asosiy faoliyati uchun olgan ustavida ko'rsatilgan foyda miqdorini baholashga imkon beradi.
Savdo va uni hisoblash formulasi uchun biz quyidagi bog'liqlikni taqdim etamiz:
Bu erda VP yalpi foyda ko'rsatkichi, ya'ni.
B - jami daromad, ya'ni.
C - kompaniyaning umumiy xarajatlari, ya'ni.
Ko'proq vizual tarzda rasmiylashtirishda formula quyidagicha:
Pr \u003d B - UR - KR,
bu erda - kompaniyaning yalpi foydasi miqdori, TR
Pr - sotishdan tushgan foyda miqdori, ya'ni.
SD - boshqaruv xarajatlari miqdori, ya'ni.
KR - biznes xarajatlari yig'indisi, t.
O'z navbatida, yalpi foyda - bu kompaniya olgan daromad va sarf qilingan xarajatlar o'rtasidagi farq:
B \u003d Vyr - Seb,
bu erda Vyr - olingan daromad miqdori, ya'ni.
Seb - qilingan xarajatlar miqdori (xarajat), ya'ni.
Shunday qilib, sotishdan tushgan foydani to'g'ri hisoblash uchun, o'rganish davrida kompaniyaning barcha daromadlari va barcha xarajatlari to'g'risida aniq ma'lumot olish kerak
O'rganilgan ko'rsatkichdan foydalangan holda keyingi hisob-kitoblar sof foyda tushunchasiga tegishli bo'lib, uni aniqlash mumkin:
PE \u003d PR + PD - PRas - N,
bu erda PE - sof foyda, TR
PR - sotishdan tushgan foyda, ya'ni.
PD - boshqa daromadlar, ya'ni.
Pras - boshqa xarajatlar, t.
N - sotishdan olinadigan daromad solig'i, ya'ni
Tovarlarni sotishdan olingan foyda tushunchasi marjinalli foyda ta'rifi bilan chambarchas bog'liqdir:
Pmarg \u003d V - PZ,
bu erda Pmarg olingan maksimal foyda summasi, ya'ni.
In - kompaniyaning daromadi, ya'ni.
PZ - kompaniyaning o'zgaruvchan xarajatlari yig'indisi, ya'ni.
O'zgaruvchan xarajatlar quyidagi moddalarni o'z ichiga olishi mumkin.

• 
  mahsulot ishlab chiqarish (sotish) bilan bog'liq ishchilarning ish haqi, ya'ni asosiy mahsulotlar;
  
• 
  mahsulot ishlab chiqarish uchun xom ashyo ishlab chiqarish xarajatlari;
  
• 
  elektr energiyasi, gaz va boshqalar uchun to'lovlarni to'lash.
  

Daromad keltiradigan foyda kompaniyaning ishlab chiqarish hajmiga bevosita bog'liq, shuning uchun ularning o'sishi bilan foyda miqdori ham o'sadi. Ushbu turdagi foyda xarajatlarni belgilangan xarajatlar nuqtai nazaridan qoplash imkoniyatini beradi.
Foyda kompaniya daromadining asosiy manbai bo'lganligi sababli, uni oshirishi (yoki kamaytirishi) mumkin bo'lgan barcha omillarni sinchkovlik bilan o'rganish kerak. Barcha omillar orasida biz tashqi va ichki farqlashimiz mumkin.
Ichki omillar orasida biz quyidagilarni ajratamiz:

• 
  Savdo rentabelligi bilan bog'liq bo'lgan mahsulotni sotish hajmi. Savdoning yuqori rentabelligi va sotishning o'sishi bilan, sotishdan tushgan foyda ham o'sib bormoqda. Aks holda, rentabellik past bo'lsa, sotishning o'sishi, aksincha, foyda kamayishiga olib keladi.
  
• 
  Assortiment ro'yxatining tuzilishi.
  
• 
  Tovarlarning narxi (bu erda teskari munosabatlar: narxlar oshishi bilan, foyda tushadi).
  
• 
  Mahsulotlarning narxi (o'sishi bilan, foyda o'sadi).
  
• 
  Ish harajatlari miqdori.
  

Tashqi omillar
Belgilangan tashqi omillar orasida:

• 
  amortizatsiya va hisoblash siyosati;
  
• 
  davlat organlari va ularning ta'siri;
  
• 
  tabiiy xususiyatlar;
  
• 
  umumiy bozor kayfiyati (talab, taklif darajasi va boshqalar)
  

Jismoniy birliklar savdosining o'sishi har doim kompaniyani sotishdan tushgan daromadning o'sishiga va shuning uchun moliyaviy o'sishga yordam beradi. Zarar keltirmaydigan tovarlarni sotishda foyda pastga yo'naltiriladi. Foyda o'sishini ishlab chiqarish turlari assortimentida foydali tovarlarni sotish hajmining o'sishi bilan ham ta'minlash mumkin, bu esa kompaniyaning moliyaviy holatining yaxshilanishiga olib keladi. Agar savdo tarkibida past rentabelli (yoki rentabelli) mahsulotlar ulushi yuqori bo'lsa, foyda ham tushadi.
Xarajatlar va xarajatlar darajasining pasayishi sotishdan tushgan foyda darajasining oshishiga olib keladi, xarajatlarning ko'payishi esa foydani kamaytirishga yordam beradi. Sotishdan tushgan foyda va xarajatlar bir-biri bilan teskari bog'liq. Bunday xarajatlar, xususan, tijorat va boshqaruvni o'z ichiga oladi.
Sotilgan mahsulotlar narxlari dinamikasi foyda darajasiga sezilarli ta'sir ko'rsatmoqda. Narxlarning o'sishi savdo hajmining o'sishiga va shuning uchun sotishdan tushgan daromadning oshishiga olib keladi. Qarama-qarshi vaziyatda narxlarning pasayishi kompaniya daromadlarining pasayishiga, shuningdek foyda hajmining pasayishiga olib keladi
Kompaniya rahbariyati yuqorida sanab o'tilgan omillarning barchasini salbiy ta'sirini kamaytirish yo'nalishida ta'sir ko'rsatishga qodir. Ularning ta'siri natijasida sotishdan tushgan foyda yoki zarar shakllanadi.
Faktorli tahlil usullarini qo'llash savdo samaradorligining o'sishi uchun zaxiralarni ko'rsatishga va boshqaruvning maqbul qarorlarini aniqlashga imkon beradi. Buning uchun "moliyaviy natijalar to'g'risidagi hisobot" ma'lumotlarini ishlating.
Korxonaning tashqi omillarga ta'sir ko'rsatishi juda qiyin, chunki ular kompaniyaning sotish bozorining holati bilan belgilanadi. To'g'ridan-to'g'ri, bu omillar kompaniya foydasiga ta'sir qila olmaydi, ularning ta'siri bilvosita.
Misollar
Savdodan tushgan foyda aniq misollar asosida tahlil qilinadi.
1-misol. "Astra" MCHJ kompaniyasi 2017 yil uchun quyidagi ko'rsatkichlarni oldi:

• 
  daromad 100 ming tonnani tashkil etdi;
  
• 
  qiymati 85 ming tonnani tashkil etdi
  

Hisoblash uchun formula quyidagicha:
Yalpi foyda \u003d Daromad - xarajat,
Yalpi foyda \u003d 100,000 - 85,000 \u003d 15,000 tonna
Yalpi foyda 15 ming tonnani tashkil etdi.
2-misol. "Klima" MCHJ kompaniyasi 2017 yil davomida 1000 rublni 500 rubldan sotdi. Bir dona molning narxi 350 rublni tashkil etdi. Sotishning umumiy qiymati 15000 rublni tashkil etdi. Sotishdan tushgan daromadni aniqlash kerak.
Buni hal qilish uchun biz tovarlarni sotishdan tushgan umumiy daromadni topamiz:
1000 * 500 \u003d 500 000 rubl.
Umumiy xarajatlarni (xarajatlarni) aniqlang:
1000 * 350 \u003d 350 000 rubl.
Biz qiymatni hisoblaymiz:
Sotishdan olingan foyda \u003d Daromad - xarajat - sotish xarajatlari \u003d 500,000 - 350,000 -15,000 \u003d 135,000 rubl.
Shunday qilib, qidirilayotgan indikator miqdori 135000 rublni tashkil etdiHisobotni qayerdan topish mumkin
Kompaniyaning hisobot shakllarida foyda ko'rsatkichi quyidagicha aks ettiriladi:

• 
  balansda sotishdan foyda yo'q;
  
• 
  "Moliyaviy natijalar to'g'risida hisobot" dagi foyda 2200-satrda aks ettiriladi.
  

Ushbu daromadni ko'rsatadigan buxgalteriya balansida biron bir chiziq yo'qligi, balansning shoshilinch darajasiga ko'ra kompaniyaning aktivlari va majburiyatlarini guruhlash asosida tuzilganligi bilan izohlanadi. Balans - bu ma'lum bir sanadagi moliyaviy ahvolni tavsiflovchi hujjat.
"Moliyaviy natijalar to'g'risidagi hisobot" ma'lum vaqt davomida kompaniyaning moliyaviy natijalarini to'plashni o'z ichiga oladi. Daromad va xarajatlarni yo'nalish bo'yicha tasniflaydi.
Hisobotlarga ko'ra sotishdan tushgan foyda quyidagicha hisoblanadi:
2200-qator \u003d 2100-qator - 2210-qator - 2220-qatorBuxgalteriya hisobi bo'yicha hisoblash
O'rganilgan ko'rsatkichning miqdorini kompaniyaning buxgalteriya hisobiga muvofiq aniqlash mumkin:
Savdodan tushgan foyda \u003d 90-1 "Daromad" subhesabining kredit aylanmasi - 90-2 "Sotish qiymati" subhesabining debet aylanmasi
90-2 subhesabida mahsulot tannarxi, shuningdek sotish va ma'muriy xarajatlar aks ettiriladi.
Ushbu kichik hisob uchun tahliliy hisob xarajatlarni alohida hisoblarga bo'lishini ta'minlaydi, shunda korxona xarajatlari, boshqaruv xarajatlari miqdorini aniqlash mumkin bo'ladi.
Bozor faoliyatining zamonaviy sharoitida segmentatsiyaning yuqori darajasi mavjud. Kompaniya mahalliy bozorning munosib ulushiga ega bo'lishi, raqobatchilarni chetlab o'tishi va uning foydasi, rentabelligini oshirishi mumkin bo'lgan faoliyat sohasini tanlashi kerak.
Bunday holda, sotishdan tushgan foyda ko'rsatkichi tanlangan segmentda kompaniyaning mavjud kapitali, uning aktivlari, boshqaruv usullari va marketingni ilgari surish vositalarini qo'llash samaradorligining asosiy ko'rsatkichi bo'lib xizmat qiladi. Shuning uchun bu ko'rsatkich korxonaning ma'lum bir faoliyat sohasidagi samaradorligining asosiy ko'rsatkichi sifatida belgilanadi