Toshkent davlat texnika universiteti tasdiqlayman

omillarga bog‘liqligini bir yoqlama va yuzaki talqin qilishini vaj qilib
ko‘rsatadilar. Ular fan yutuqlarining o‘zi ham ijtimoiy ehtiyojlarning
shakllanishiga ta’sir ko‘rsatishini e’tiborga olmaydilar. Ular ilmiy
g‘oyalarning rivojlanish mantiqini hamda o‘zi yechayotgan vazifalar
doirasini o‘zi tanlaydigan olimning ilmiy tadqiqot erkinligini e’tibordan
soqit etadilar.
Ijtimoiy ehtiyojlar fanni o‘z imkoniyatlari chegarasidan chetga
chiqishga majbur eta olmaydi. Ijtimoiy buyurtma fan faqat u tabiat
qonunlariga zid bo‘lmagan va ilmiy bilim rivojlanishining ichki
mexanizmlari uni mazkur buyurtmani bajarish uchun zaruriy holatga
olib kelgan taqdirdagina bajarishi mumkin.
Masalan, o‘rta asrlar Yevropasida o‘latga qarshi kurash vositalariga
ehtiyoj juda kuchli bo‘lsa-da, fan bu ijtimoiy ehtiyojni qondirishga ojiz
bo‘lgan. Suv toshqini va zilzilalarni bashorat qilish va ularning oldini
olish asrlar mobaynida muhim ijtimoiy vazifa bo‘lib kelmoqda. Fan bu
vazifani ham hanuzgacha yecha olgani yo‘q.
«Intemalizm - ekstemalizm» jumbog‘i yechib bo'lmaydigan
jumbog’ emas. Uni faqat mazkur yo‘nalishlar doirasida ilgari
surilayotgan g'oyalar mutlaqlashtirilgan holdagina yechib bo‘lmaydi.
Ammo ikkala oqim vakillari o‘rtasidagi munozaralarda fan rivojlanishi
ichki va tashqi determinatsiyasining dialektik birligi manzarasi namoyon
bo‘ladi. Bular fanning qo‘shimchalilik munosabatida bo‘lgan
harakatlantiruvchi kuchlaridir.
Ichki determinatsiya ilmiy g‘oyalarning rivojlanishi va ilmiy
bilimlarning bir darajasidan boshqa darajasiga o’tish mantiqini, fan
rivojlanish bosqichlarining tadrijiyligini, ilmiy tadqiqotlar (kashfiyotlar,
loyihalar, empirik ta’limotlar, nazariy tizimlar) natijalarining obyektiv
mazmunini belgilaydi. Tashqi determinatsiya yoki bu ijtimoiy
sharoitlarda ilmiy bilimlar rivojlanishining yetakchi tendensiyalarini, fanni rivojlantirishning ustuvor yo ‘nalishlarini tanlashni, uning
rivojlanish sur 'atlarini, fan maqsadlari va ideallarini, uning
madaniyatdagi о’rni va ahamiyatini qanday talqin qilishni belgilaydi.
Bunda ichki va tashqi omillar bir-biri bilan birikishi va o'zaro aloqaga
kirishishini, fanning rivojlanish jarayonining tarixan belgilangan rangbarang stimullari, shakllari va mexanizmlarini yaratishini e’tiborga olish
zarur.