Toshkent davlat texnika universiteti olmaliq filali

И.А. КАРИМОВ
I. Кон жинсини қазиб олишга тайёрлаш.

Кон жинсларини қазиб олишга тайёрлаш кон массасини қазиб олиш ва юклаш, транспорт қилиш, ағдарма ҳосил қилиш ҳамда қайта ишлаш жараёнларини бажариш учун нисбатан яхши шароит ва техник имкониятларни яратиш мақсадида олиб борилади. Кон жинсларининг тури ва хоссаларидан келиб чиққан ҳолда уларни қазиб олишга тайёрлаш асосан қуйидаги усуллар билан амалга оширилади:

1.Кон жинсларини музлашдан сақлаш.
2.Музлаган жинсларни эритиш.
3.Гидравлик бўшатиш ёки юмшатиш.
4.Механик майдалаш.
5.Портлатиб майдалаш.
Кон жинсларини музлашдан сақлаш шунга асосланадики, яьни уларни ёмон хароратларда дастлабки майдалашсиз қазиб олиш мумкин бўлмайди ёки мақсадга мувофиқ бўлмайди. Хисоблаш ишларининг кўрсатишича кон жинслари музлаганда солиштирма ковлаш кучланиши музлаш чуқурлиги 2 метргача бўлганда юмшоқ ва зич кон жинслари учун 5 – 5,5 марта ошади, паст навли тошкўмир учун 3 – 3,5 марта ошади. Музлаган кон жинсларининг мустаҳкамлиги ярим тошли кон жинслари мустаҳкамлигига тенг бўлади.
Музлаган жинсларнинг эритиш буғ, сув, чуқурликда ёки ер юзасидаги электр иситгичлар, ер юзасида куйдириш ва бошқалар орқали амалга оширилади. Чуқурликда электр иситгичлар билан эритишда музлаган чуқурликгача бир – биридан элетродлар жойлаштирилади. Электр занжири тоғ жинсилари билан туташтирилади ва уни эритиш пастдан юқорига қараб амалга оширилади 1 м³ жинсни эритиш учун электр энергия сарфи 8 – 20 кВт соатини ташкил қилади.
Кон жинсларини гидравлик усулда қазиб олишга тайёрлаш кон жинсларини таркибидаги сув ва аралашмаларни туширишга асосланган.Бунда юборилган суюлик таьсири натижасида кон жинсларининг ички тортишиш кучлари сустлашади ва шунинг таьсири натижасида улар юмшатилади. Кон жинслариниг гидравлик бўшатиш зич тупроқ жинсларини гидромеханизация усули билан қазиб олишда қўлланилади.
Кон жинсларини механик майдалаш махсус майдалагичлар орқали амалга оширилади.
Кон жинсларини портлатишнинг маъноси кон жинсини массивдан ажиратиб олиш ва уларни берилган катталикда майдалашдан иборат. Портлатиб майдалаш ярим тошли жинсларни қазиб олишга тайёрлашда
кенг қўлланилади. Ушбу усул карьерларда тошли жинсларни қазиб олишга тайёрлашнинг бирдан – бир усулидир.
Бизга маълумки, Сари – Чўққи конидан қазиб олинувчи кон жинслариниг мустахкамлиги ўртача f = 12 -17 ни ташкил қилади. Бундай мустаҳкамликдаги кон жинсларини қазиб олишга тайёрлаш юқорида таькидлаб ўтилганидек портлатиш усули билан амалга оширилади.
Портлатиш ишларини амалга оширишда портловчи моддани жойлаштириш учун скважинлар бурғилаш талаб қилинади. Демак, тоғ жинсларини ушбу усулда қазиб олишга тайёрлаш кўрсаткичларини аниқлаш учун кон жинсларининг бурғуланувчанлик хусусиятини ҳам ўрганиш керак бўлади.