Тошкент давлат техника университети муҳандислик технологиялари факультети биотехнология кафедраси “корхоналар ИҚтисодиёти ва менежменти”

Ф₁-Ф_й
Н_ам= ————— х 100
Т_мФ₁
бу ерда: Ф₁ - асосий фондларнинг бошланғич қиймати, сўм;
Ф_й - асосий фондларнинг йўқотилган қиймати, сўм;
Т_м - асосий фондларнинг меъёрий хизмат муддати. йил.
Амортизация нормаси даражаси асосий фондларнинг эскирган қисмини қайта тиклаш учун зарур бўлган ресурслар ҳажмини ифодалайди. Амортизация нормаси ёрдамида асосий фондларнинг айланма тезлиги ва уларни такрор ишлаб чиқриш жараёнини моделлаштириш назорат қилинади.
Асосий фондларни тўлиқ тиклаш учун ажратилган амортизация суммаси қуйидаги формула бўйича ҳисобланади:
А_а= А_ми  Ф_{ўрт.қий}
бунда: Ф_{ўрт.қий.} - асосий фондларнинг ўртача қиймати, сўм.
Мисол. Дастгоҳларнинг жами бошланғич қиймати 20,0 млн. сўм., хизмат муддати - 8 йил. Модернизация харажатлари 4,0 млн. сўм., демонтаж сарфлари 0,5 млн.сўм., станокларнинг қолдиқ қиймати 0,9 млн.сўм. Бу ҳолатда амортизация нормаси 11,25% [(20,0-0,9):(20,08)]х100, амортизация ажратмалари сўммаси эса [(20,0 +4,0+0,5-0,9)]:8=2,95 млн.сўмни ташкил этади.
Амортизация ажратмалари миқдори уч усулда ҳисобланади: бир маромли; бажарилган иш ҳажмига нисбатан сонлар сўммаси бўйича ва қийматни ҳисоблаб чиқариш (кумулятив) тезлаштирилган усуллар.
Амортизация ажратмалари миқдорини бир маромли усулда ҳисоблаш асосий фондларнинг бир маромда жисмоний ва маънавий эскиришига мўлжалланган 7.2.1-жадвалга қаралсин.
7.2.1-жадвал.
Амортизация ажратмалари миқдорини бир маромли усулда ҳисоблаш

Асосий фондлар кўринишлари	Ўртача баланс қиймати, млн. сўм	Амортизация ажратмалари-нинг йиллик нормаси, %	Амортизация ажратмалари-нинг йиллик миқдори, млн.сўм (гр.2хгр.3)
1	2	3	4
Ускуналар	60	12	7,2
Бинолар	350	5	17,5
Транспорт	7	20	1,4
Жами:			26,1

Асосий фондларнинг маънавий эскириши кўп ҳолларда жадал кечади. Шунинг учун бошқарувчи амортизация ажратмасини тез маънавий эскираётган ассоий фондларнинг ўрнини қоплаб оладиган даражада белгилаши лозим. Бу муаммони тезлаштирилган амортизация усули ёрдамида ҳал қилиш мумкин.

ҳозирги кунда ускуналар қийматининг катта қисмини дастлабки йиллардаёқ ишлаб чиқариш харажатларига ўтказишни таъминлайдиган нотекис амортизация кенг қўлланилмоқда. Масалан, биринчи йил - 50%, иккинчи йил - 30%, учинчи йил - 20% ўтказилади. Бу корхоналарга инфляция шароитида қилинган харажатларни тезроқ қоплаш ва ускуналарни янгилаш имконини беради.
Саноат корхоналарида амортизация ажратмалари сўммаси мустақил равишда корхонанинг асосий фондларни такрор ишлаб чиқариш ва такомиллаштиришга сарфланади.
Асосий фондларни такрор ишлаб чиқаришнинг турли шакллари мавжуд. Оддий такрор ишлаб чиқариш шакли - бу эскирган меҳнат воситаларини капитал таъмирлаш. Бунда таъмирлаш харажатлари бевосита маҳсулот таннархига қўшилади. Ноишлаб чиқариш фондларини таъмирлаш учун харажатлар фойда ҳисобига қопланади.
Асосий фондларни кенгайтирилган шаклда такрор ишлаб чиқариш деганда янги қурилишни амалга ошириш, корхона фаолиятини кенгайтириш, уни реконструкция қилиш, техник қайта қуролланиш хамда ускуналарни модернизация қилиш тушунилади.
Бу шаклларнинг ҳар бири аниқ вазифани бажаради, ўзига яраша устунлик ва камчиликлари бор. Янги қурилиш ҳисобига асосий фондларининг барча элементлари замон талабига жавоб бера оладигн корхоналар юзага келади. Бироқ ҳозирги шароитда ишлаб чиқаришнинг сусайиши билан кўпчилик корхоналар маблағ етишмаслиги сабабли фаолиятини тўхтатадилар. Реконструкция қилишда капитал харажатларнинг асосий қисми эски ишлаб чиқариш бинолари ва иншоотларидан фойдаланиш даврида фондларнинг актив қисмини такомиллаштиришга йўналтирилади. Ускуналарга қилинаётган харажатлар ҳиссасининг ортиши меҳнат унумдорлигининг ортшига, ишлаб чиқаришнинг кенгайишига ва маҳсулот таннархининг пасайишига олиб келади.
Ускуналарни модернизациялаш деганда ускуналардаги маънавий эскиришни тўлиқ ёки қисман бартараф қилиш ва ишлаб чиқаришга нисбатан замонавий конструкцияларни жорий қилиш тушунилади.
Ускуналарни модернизациялш бир неча йўналишларда олиб борилиши мумкин:

• 
  ишлаётган машиналарнинг конструкциясини уларнинг техник имкониятларини оширадиган қилиб такомиллаштириш;
  
• 
  станок ва механизмларни автоматлаштириш ва механизациялаш;
  
• 
  ускуналарни дастурий бошқаришга ўтказиш.
  

Ускуналарни модернизация қилиш иқтисодий жиҳатдан самарали бўлиб, меҳнат унумдорлиги ва йиллик ишлаб чиқариш ҳажмини оширади, маҳсулот таннархини камайишига олиб келади. Агар фойданинг ўсиши модрнизация харажатлари туфайли асосий фондлар қийматининг ўсишидан юқори бўлса рентабиллик ошган бўлади.