Toshkent Davlat Sharqshunoslik Universiteti Urdu tili va filologiyasi yo'nalishi 1-bosqich

Toshkent Davlat Sharqshunoslik Universiteti

Urdu tili va filologiyasi yo'nalishi 1-bosqich

talabasi Muazzamova Manzuraxonning

Axborot texnologiyalari va jarayonlarini matematik

modellashtirish fanidan mustaqil ishi

Mavzu: Smart texnologiyalar tahlili.

Smart ta’lim texnologiyasi

Axborot asrining kirib kelish davri haqida so‘z borganda, axborot-

kommunikatsiya texnologiyalari (AKT), ularni real o‘quv jarayoniga qo‘llash,

zamonaviy axborot infrastrukturasini yaratish, mutlaq yangi multimedia o‘quv

dasturlarini yaratish va ta’limga tatbiq etish bosqichlari asta-sekin nihoyasiga yetib

bormoqda.

Shu o‘rinda, tabiiy bir savol paydo bo‘ladi: ortirilgan bilim va tajribalarni qanday

baholash mumkin, keyingi qo‘yiladigan qadam qanday bo‘lmog‘i kerak?! Masalan,

an’anaviy o‘quv jarayonlarining AKT qo‘llash bilan bog‘liq muammolari, jumladan:

dunyo internet tarmoqlarida tobora taraqqiy etib borayotgan turli ko‘rinishdagi

noformal ta’lim birlashmalari, «real» ta’lim maskanlarini «virtual» lari bilan

almashinuvi, masofaviy ta’lim va boshqalar.

AKT rivojlanishining zamonaviy bosqichida nafaqat klassik ta’lim

texnologiyalari, balki elektron ta’lim (e-learning) ham qanoatlantira olmaydiganehtiyojlar kuzatiladi. Ayni vaqtda e-learning tizimidan Smart (engl. — aqilli,

mushohadali, harakatchan) e-learning hamda Smart Education (aqilli ta’lim) ga

o‘tish jarayoni bormoqda. Bu konsepsiya ta’lim sohasining barcha jarayonlarini,

shuningdek, bu jarayonda qo‘llaniluvchi barcha usul va texnologiyalarni kompleks

modernizatsiyasini mujassamlashtiradi.

Smart konsepsiyasi ta’lim kesimida o‘zi bilan birga, «aqilli taxta», «aqilli

ekran», ixtiyoriy nuqtadan Internetga chiqish kabi texnologiyalarni

shakllantiradi. Ushbu texnologiyalarning har biri kontentni ishlab chiqish jarayonini

yangidan qurish, yetkazib berish va aktuallashtirish imkonini beradi. Natijada ta’lim

olishni nafaqat sinfda, balki uyda, ish joyida, jamoat joylarida, dam olish joylarida ham

amalga oshirish mumkin bo‘ladi. Bunda ta’lim jarayonini baholovchi asosiy element

sifatida faol ta’lim beruvchi kontent maydonga chiqadi. Uning asosida vaqt va fazo

tushunchalari to‘sig‘idan holi qiluvchi yagona repozitor yaratiladi.

Smart ta’lim konsepsiyasi — mavjud manbalarga tez moslashuvchanlik,

multimedianing maksimal xilma-xilligi, tinglovchining saviyasi va talabi

darajasiga tezkorlikda moslashuvchanlikdan iborat. Kompetentlikning uzluksiz

rivojlanishi, bilimlarni doimiy o‘sishi va yangilanib borishi zamonaviy ta’lim

tizimidagi dolzarb muammolardan hisoblanadi. Sababi bilimni rivojlantirish uchun

endi inson kapitalining ta’siri kamlik qila boshlaydi.

Bu kabi masalalarni hal qilishda nafaqat ta’lim muhitining o‘zini, balki ta’lim

tizimining tarkibi, instrumentlari, usullari tubdan o‘zgartirilishi shart. Analitik

kompetensiyalar, kompleks muammolarni yechish mahorati, yangi g‘oyalarni

rivojlantiruvchi — innovatsion xususiyatlar, o‘zaro kommunikatsiya madaniyati kabi

bilimlarni takomillashtirish zarur. Chunki an’anaviy ta’lim parametrlari asosida bilim

berish insonlarni Smart — jamiyat uchun tayyorlamaydi (1-rasm). O‘z navbatida,

Smart — texnologiyasisiz, innovatsion faoliyat yuritib bo‘lmaydi. Agar ta’lim shu

yo‘nalishda ortda qolsa, u tormozlanib, qotib qoladi.

Hozirgi kunda, o‘quv darslarida, multimedia vositalaridan foydalangan holda,

Microsoft Power Point yoki Macromedia Flash dasturiy paketlarida tayyorlangan

taqdimotlarni qo‘llash oddatiy holga aylanib bormoqda, biroq shu bilan birga, ta’lim

sohasiga shunday interfaol texnologiyalar kirib kelmoqdaki, ular slayd-shou

turkumidagi taqdimotlarni siqib chiqarmoqda. Axborotlarni talabalarga yangi

interfaol uskunalar (interfaol taxta — Smart Boards, interaktiv displey —

Sympodium) yordamida uzatish, ma’ruzachiga dars jarayonining o‘zida taqdimotlar

yaratish imkonini beradi.

Interfaol Smart Boards taxtalariga maxsus markerlar yordamida yozish,

o‘quv materiallarini namoyish etish, ekrandagi tasvir ustidan yozma sharhlar

berish mumkin. Shu bilan birga, interfaol Smart Board taxtasiga yozilgan

ma’lumotlarni magnit tashuvchilarda saqlanib qolib, ularni bosib chiqarish, darsga

kelmagan talabaning elektron pochtasiga yuborish amalga oshiriladi. Ma’ruza

davomida Smart Board taxtasida yaratilgan o‘quv materiallini esa, o‘rnatilgan

videokoderga yozib olib, ko‘p martta qayta qo‘llanishi mumkin.

Albatta bugungi kunda interfaol smart taxtalar imkoniyatlaridan maksimal

foydalanish uchun maxsus dasturiy ta’minotlar (Smart Notebook, Bridgit, SynhronEyes) ishlab chiqilgan. Mazkur dasturiy ta’minotlar har birining o‘z imkoniyatlari

mavjud.

Masalan, Smart Notebook matnlar va obyektlar bilan ishlaydi, axborotlarni

saqlaydi, yozma harflarni bosma harflarga aylantiradi. Bridgit dasturi taqdimotlarni tez

va osonlik bilan butun dunyoning turli nuqtalaridagi hamkorlarga tarqatadi, o‘z

hujjatlariga taqrizlar oladi. Buni amalga oshirish uchun o‘qituvchi chiqishidagi muhim

pozitsiyalarini umumiy «ishchi stol»da ajratib ko‘satishi bilan shu onning o‘zidayoq,

dastur real vaqtda, barcha konferensiya ishtirokchilari oynasida paydo bo‘ladi.

Synhron Eyes (sinxron ko‘z) dasturiy paket yordamida o‘qituvchi barcha

o‘quvchilarni kuzatib turishi, o‘quvchilar ishchi monitorlarini ekranga chiqarishi,

blokirovka qilishi, interfaol taxta yordamida o‘quv materiallarini, darsliklarni, testlarni

yuborishi va jarayonni nazorat qilishi mumkin.

Interfaol taxtalar bilan ishlash jarayonida barcha ishtirokchilarning diqqati

konsentratsiyalanadi va ular o‘quv materiallarini juda tez o‘zlashtirishni boshlaydilar.

Buning natijasida har bir ishtirokchining o‘zlashtirish ko‘rsatkichi oshib boradi. Yangi

ta’lim texnologiyasini ta’limga joriy etilishi o‘zi bilan birga, ta’lim sxemasini

reproduktiv shakldan kreativ shaklga o‘tishini ta’minlaydi.

Zamonaviy Smart ta’limning o‘z oldiga qo‘ygan ikkita asosiy maqsadi mavjud

bo‘lib, ular:

1. O‘quvchilarda bilim olish uchun zarur bo‘lgan barqaror motivatsiyani

yaratish.

2. Ijodiy yechimlar yordamida bilim o‘zlashtirishning yangi shakli va

instrumentlarini izlab topishdan iborat.

Qisqacha aytganda, Smart ta’lim — bu ta’lim muassasalari hamda professor-

o‘qituvchilar tarkibining umumiy standartlar, kelishuvlar va texnologiyalar asosida

yagona Internet tarmog‘i orqali ta’limni amalga oshiruvchi birlashmasidir. Ta’lim

jarayonida AKTni qo‘llash borasida qator loyihalar amalga oshirib kelinmoqda,

jumladan, joriy o‘quv yilida universitetning «Teleradioeshittirishlar tizimlari» kafed-

rasining Internetda Lincom. uz (Learning in communication) nomli sayti tashkil

etilganligi haqida alohida to‘xtalib o‘tish o‘rinli (2-rasm) bo‘ladi. Ushbu sayt bir

nechta, bo‘limlardan iborat bo‘lib, ular orqali talabalar kafedra yangiliklari bilan

muntazam tanishib borish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Shuningdek, sayt

kutubxonasiga joylashtirilgan, kafedrada o‘qitiladigan «Elektromagnetizm», «Elekt-

romagnit maydonlar va to‘lqinlar», «Antenna asoslari» kabi fanlardan yuzga yaqin

mamlakatimizda va xorijda chop etilgan darslik, o‘quv qo‘llanmalar, o‘quv-uslubiy

qo‘llanmalarni mutolaa qilishlari va osonlik bilan ko‘chirib olishlari mumkin.Saytning «Bizning jamoa», «Bizning nashrlar» bo‘limlarida kafedra professor-

o‘qituvchilarining respublika va xorijda o‘tkazilgan ilmiy, ilmiy-uslubiy anjumanlarda

chop etilgan tezis va maqolalari, ilmiy ixtiro va ratsionalizatorlik ishlanmalari bilan

tanishishlari, kunning istalgan vaqtida, ular bilan on-layn tarzda, o‘zlarini qiziqtirgan

savollariga javoblar olishlari mumkin. Hozirgi kunda saytga kafedra professor-

o‘qituvchilari tomonidan fanlarga doir bo‘lgan virtual va video-laboratoriyalarni

yuklash ustida qizg‘in ishlar olib borilmoqda. Kelajakdagi orzularimiz esa, AKT

imkoniyatlaridan samarali foydalangan holda, ta’lim berish sifatini yanada

takomillashtirishdan iborat. Xulosa qilib aytganda, axborotlashgan jamiyatni

rivojlantirish bosqichlarida oliy ta’lim muassasalarining eng asosiy vazifalaridan biri

talabalarni zamonaviy taraqqiyot g‘oyalaridan unumli va maqsadli foydalanish

madaniyatini shakllantirishdan iborat.

Hozirgi davrda texnologiyalar rivojlanishi asosida ko’plab aholi turar-joy

binolari avtomatlashtirilmoqda, ya’ni «Aqlli uylar» bunyod etilmoqda. Bugungi kunda

«Aqlli uy» tizimini yaratishda havo harorati, namlik darajasi, atmosfera bosimi va

yoritilganlik darajasi, uy xavfsizligini ta’minlash darajasi kabi o’rsatkichlarni nazorat

qilish texnologiyalaridan keng foydalanib kelinmoqda

Ssinsinnatidagi 10ta davlat umumta’lim maktablari o‘quvchilarining ruhiyatlari,

ularning psixik holatlarini o‘rganish uchun yangi mobil ilovalaridan foydalandilar.

O‘quvchilardan biri mutaxassis-psixolog bilan suhbatlashganida iPhone uchun ilova

sun’iy intellekti suhbatni tahlil qiladi hamda unga asosan mazkur o‘quvchi xatti-

harakatini aniqlaydi, - deya ko‘rsatilgan Robotics. ua bergan ma’lumotida.

Smart-iqtisodiyoti bu shunday iqtisodiyotki, u yangi texnologiya avlodining

barcha sektorlarida modernizatsiya va innovatsion rivojlanishga asoslangan bo’lib u

yuqori sifat, energiya samaradorlik, sifatli atrof-muhitga va sotsial turg’unlikka

asoslangan.

Smart-jamiyat –bu jamiyatning yangi turi bo’lib, u yangi tasirlar-ijtimo iy,

iqtisodiy va eng yaxshi hayot tarzi uchun imkon beruvchidir.

Smart ta’limi- u o’quv tashkilotlarini va professor-o’qutuvchilar tarkibini

birlashuvi bo’lib, u internetda va umumiy baza standartlar, texnologiyalar asosida

ta’lim berishga asoslangan.

Ta’limda Smart texnologiyalari. Interaktiv qurilmalar

Interaktiv qurilmalar– bu shunday jarayonki, u ta’lim jarayonini tashkil qilishda,

prezentatsiya va yig’ilishlar o’tkazishda ulkan, beqiyos yordam berish imkoniyatiga

ega. Interaktiv oborudovanya slaydlar namoyish etish, video, belgilar qo’yish, turli xil

sxemalar chizish, elektron ovoz berish, ta’lim va muhokama jarayonida

eshituvchilarning yoki majlis ishtirokchilarining aktiv ishtirokini ta’minlab beradi.

Ta’lim soxasida texnologiyalarni o’ta faol qo’llash. O’qituvchi ta’lim jarayonini

sezilarli darajada ancha interaktiv qilishi munkin. Bunga dasturiy ta’minot imkon

yartatib, o’qituvchiga quyidagilarga imkon beradi: turli-xil fanlardan o’quv

materiallarini yaratish, tajriba va eksperimentlarni namuna qilish, auditoriani doskada

shu zahotiyoq javobi chiquvchi testlar bilan sinash, chet tillarini o’qitishda audiolardan

foydalanish, video materiallar taqdim etish.

Interaktiv doska-o’quv muassasalarida ta’lim olish va o’qitishda, shuningdek,

prezentatsiya, trening o’tkazish, biznes-ta’lim sohasida ishlarni jamlashda juda

samarali va qulay aslahadir.

Interaktiv doska –bu komputerga ulangan , proyektor orqali doskaga tasvir

uzatuvchi sensorli ekran bo’lib, doska odatiy doskaga o’xshab, komputer monitori kabi

bir vaqtda ishlaydi. Dasturlarni boshqarish uchun komputerga ulangan doskaning

sirtiga tegib qo’yish yetarli.

Slayd mazmuni: 1998-yildan Polymedia kompaniyasi SMART Board nomli

interaktiv doskalarni Rossiya o’quv muassasalarida taqdim etmoqda va o’zining o’quv

markazlarida ta’lim seminarlarini tashkil qilmoqda. Shunday doskalar borki, ta’limda

AKT bilan bog’liq bo’lgan qiyinchiliklarga uchrayotgan viloyatlardagi ta’lim

maskanlari uchun ishlab chiqilgan.

 Interaktiv qurilmalar asosiy turlari

 Proyektdagi interaktiv doskalar.

 Smart Board 800 interaktiv doskasi

 (dual touch)proyektdagi ikki marta tegsa ishlovchi interaktiv doskalar

 Interaktiv tizimlar

 Plazmali va LCD –displeylari uchun interaktiv ekranlarInteraktiv stol

 SMART bizness komplektlari

 SMART konsentratorlari

Multimedia-proyektlari (videoproyektlari)turli xil uskunalardan olinadigan

ma’lumotlarni katta ekranda namoyish etish uchun ixtisoslashgan: komputerlar, DCD-

namoyishlari, videokameralar. Bugungi kunda proyektor har yerda ishlatish mumkin

bo’lgan universal uskuna hisoblanadi. Ofeslarda, konferensiya-zallarida, o’quv

maskanlarida katta auditoria uchun proyektor prezentatsiyalar namoyishi, rasmlar va

video uchun ajoyib moslama. Proyekt yaxshi sifatli va katta hajmli suratlar olish uchun

ajoyib imkon yaratadi.

Zamonaviy dunyoda plazmali panellar yanada keng taniqli bo’lib bormoqda. Bu

ko’plab omillar bilan sinalgan: plazmali ekranlar tiniqligi yuqori bo’lgan suratlar

namoyish qilish bilan farq qiladi. Bundan tashqari, plazmali ekran tomoshabinlarning

ko’z nurini tejaydi.

Multimediali globuslar –Magnit planet nomli multimediali globus sifrovoy

displeyli ekran va maxsus dasturli ta’minot bo’lib, yerdagi nafaqat statistik suratlar ,

balki ayni vaqtda dunyoda o’zgarayotgan ob havolarni namoyish etuvchi dinamikali

prezentatsiyalarni, yer sharida eng so’nggi inson hati-harakatlari, biologic ekotizim

migratsiyasi, dunyoning turli qismidagi o’zgarayotgan ob havo.

SMART C hujjat –kamerasi orqali shunday obyektlarni ko’rish mumkinki, ular

endigina printerdan chiqarilgan hujjat, surat.

Ta`lim jarayonini texnologiyalashtirishda zamonaviy axborot

texnologiyalari vositasidan foydalanish

Ta'limda innovatsiyalarga ehtiyoj sezilayotgan bugungi kunda talabalarga

ta`lim jarayonida yagnicha yondashuvlar asosila, o'quvchi va o'qituvchining o'zaro

faolligida interfaol usullardan foydalanib, darslarni tashkil qilish dolzarb

masalalardan biri bo'lib qolmoqda.

O'z navbatida shuni aytish joizki, 2006-2007 o'quv yili "Axborot

kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishda pedagog kadrlar salohiyatini

oshirish yili" deb nomlanishi ham ayni muddao bo'ldi. Bu borada bugungi kunda

respublikamizning barcha ta'lim muassasalarini axborot kommunikatsiya uzatuvchi

texnik jihozlar bilan ta'minlash ishlari jadallik bilan olib berilmoqda. O'qitish

jarayonida bunday vositalardan foydalanish borasida avvalo o'qituvchining o'zi

ham tegishli texnologiya bilan ishlash ko'nikmalariga ega bo'lishi kerak.

Bu esa, pedagog xodimlarni o'z ustida tinmay izlanishi, yangiliklardan

birinchilardan bo'lib xabardor bo'lishi, shaxsiy darsturi asosida uzluksiz malaka

oshirishi demakdir. Nafaqat 3 yilda biz oshiriladigan malakada, balki har bir

darsga tayyorgarlik ko'rishda turli treninglardan, internet tarmoqlaridan

foydalanib, o'qitishning yangi intensiv metodlarini ishlab chiqib, interfaol usullar

"Bank" ini yaratish zarur. Bu o'rinda ta`lim jarayonida talabaga individual

yondashgan holda u qabul qilishi osonroq bo'lgan uslubni tanlash maqsadiga

muvofiqdir. Bu talabaning og'zaki nutqini shakllantirishga, o'z fikrini ifodalash,

to'g'ri gapirish kabi ko'nikmalarini hosil bo'lishiga olib keladi.

Mashg'ulotlarning videokamera orqali tasvirga tushurilgan ko'rinishini

muhokamaga qo'yilishi o'zining xatolarini ko'rish, o'zini, do'stlarini ob'ektiv

baholash imkonini yaratadi. Turli metodlarning qo'llanishi talabalar qiziqishini oshirad.

O'qilishda qo'llaniladigan yangi pedagogik texnologiyalar o'quvchilarning,

talabalarni mustaqil fikr yuritishga o'rgatadi.

O'quv jarayonida yangi axborot texnologiyalarni qo'llash pedagogik

metodikalarning boyishi pedagoglar mehnat faoliyatining o'zgarishi ish

uslublarning takomillashishini, pedagogik bilimlar tarkibining o'zgarishiga olib

keladi. Bu esa pedagogik jarayonni boshqarishni tashkil etishda o'ziga xos

vazifalarni qo'yadi:

Zamonaviy axborot texnologiyalari vositasida pedagogik jarayonni

samarali tashkil etish:

- o'quvchilar o'rtasida mehnatning taqsimlanishi

- masofaviy o'quv kurslari va elektron adabiyotlarni yaratuvchi jamoaga

pedagoglar va komp'yuter dasturlari mutaxassislarning birlashuvi:

- pedagogik jarayonni tashkil etishni takomillashtirish va o'qituvchilik

faoliyati samaradorligini moniyligini taqozo etadi.

Yangi texnologiyalar pedagogik faoliyatning:

- ta'limning texnologik asosi hech rivojlanishi bilan bog'liq ravishda

kurslarni yaratishdagi murakkab jarayonning engillashtiruvi;

- o'quv kurslarini yaratishda maxsus malakalarning shakllanishi;

- masofaviy kurslarning ochiqligi tufayli ularning sifatiga bo'lgan

talablarning va o'quv materiallarining samaradorligini nazorat qilishga ehtiyoj;

- o'quv jarayonida o'quvchi faoliyatining rivojlanishi, o'quv jarayoni

salmoqning o'qituvchidan talabaga ko'chishi;

- o'quv jarayonini tashkil etishda talaba shaxsiy yordamning ortishi.

Hozirgi bilim muassasalari zamonaviy komp'yuter va telekommunikatsiya

texnologiyalari joriy etilishi o'qituvchini texnik vositalar tomonidan siqib

chiqarishga emas, balki uning vazifalarini mohiyatini o'zgartiradi. O'qituvchilik

faoliyatining murakkablashuviga olib keladi.

Endi o'qituvchi:

- o'quv kurslari dizayneri - o'quv kurslarini yaratuvchi;

- Fasilitator - o'qitish metodlari bo'yicha maslaxatchi;

-myuzor - interfaol o'quv kurslarini taqdim etuvchi;

- invigilyator - ta'lim natijalarini nazorat qilish usullari bo'yicha

mutaxassis bo'lishi kerak. Zamonaviy texnalogiyalar masofaviy ta'limning

yangicha tashkil qilinishiga asos yaratadi. Bunday bilimda pedagoglar komp'yuter

dasturchilari va mutaxassislari o'quv kurslarini yaratishlari lozim bo'ladi.

Masofaviy o'qitish kurslarni yaratishda dastlab quyidagilarni aniqlash lozim:

- kurslarni maqsadi

- maqsadga erishish yo'llari

- o'quv materiallarni taqdim etish usullari;

- o'qitish metodlari;

- o'quv topshiriqlari turlari

- muhokamalar uchun savollar

- munozara va baxslarni tashkil etish yo'llari;

- o'zaro aloqa usullari va kommunikatsiyasi.

Bularning barchasini kurslarni yaratuvchilar - o'qituvchilar va

texnologiyalar bo'yicha mutaxassislar hamkorligida amalga oshiradilar.

Masofaviy o'qitish tizimining yaratilishi pedagogik jarayonning

takomillashtirilishi va uning olib borilishini talab qiladi.

Pedagogik faoliyat samaradorligini monitoring qilish va pedagogik

jarayonni tashkil etishni takomillashtirish quyidagilarni taqozo etadi.

- masofaviy kurslarni yaratuvchi va etkazuvchi mutaxassislar jamoasining

kuchsiz jihatlarni aniqlash va taxlil etish.

- boshqa ta'lim muassasalarining masofaviy o'qitish bo'yicha pedagogik

jarayonni tashkil etish

Pedagogik jarayonni tashkil etish monitoringining asosiy masalalari

quyidagi muammolarni hal etishga qaratilmog'i lozim.

Kurslarni yaratuvchi va etkazuvchilar guruhini to'g'ri tashkil etish, bu

guruhlarda mehnatning taqsimlanish usullarini o'zini oqlaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:

1. J. O'. Muxammadiev. : Axborot texnologiyalari. Toshkent 2019.

2. M.Aripov,B.Begalov va boshqalar “Axborot texnologiyalari” . Noshir

Toshkent 2009

3. S.S.G’ulomov, R.X.Alimov va boshqalar “Axboort tizimlari va

texnologiyalari”-T.Sharq nashriyoti 2000y

4. M.Aripov va boshqalar “Informatika va information texnologiyalar” T-

2004y