Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti «tasdiqlayman»

8.  XX asr ikkinchi yarmidagi xalqaro munosabatlar

"Sovuq urush" fenomenining vujudga kelishi. J. Kennanning "Uzoq telegrammalari" va 

V. Cherchillning Fultondagi nutqi. G‘arbning “sovuq urush”  strategiyasi va taktikasi. AQSh 

yadro  monopoliyasi va bipolyarlikni  shakllantirishda yadro  omilining roli.  Yaqin va 0 ‘rta 

Sharqda hamda Bolqonda SSSR va G‘arb o‘rtasida o‘zaro ishonchsizlikning ortishi. SSSRning 

Eron va Turkiyaga nisbatan siyosati. Eron inqirozi. Qora dengiz bo‘g‘ozlarida Turkiyaga sovet 

ultimatumi.  Gresiyadagi  fuqarolar urushi.  “Truman  doktrinasi”  (1947)  va  "Kommunizmni 

qamrab olish"  strategiyasi.

•  Ikkinchi  jahon  urushidan  keyingi  Germaniya  masalasi:  SSSR  va  G‘arb  davlatlari 

yondashuvlaridagi tafovutlar.  Germaniyani  bo‘lish  siyosati.  Berlin  inqirozi  (1948-1949) va 

uning  xalqaro  oqibatlari.  Germaniya  Federativ  Respublikasi  va  Germaniya  Demokratik 

Respublikasining tashkil topishi (1949): ikkala nemis davlatining huquqiy va siyosiy holati.

AQShning  G‘arbiy  Yevropa  davlatlari  bilan  aloqalari.  AQSh  va  G‘arbiy  Yevropa 

o‘rtasidagi kuchlar muvozanatining o‘zgarishi. "Evropeizm" va "Atlantizm". “Marshall rejasi”

---

v a   k o n s o l i d a t s i y a s i   " E r k i n   d u n y o " .   Y e v r o p a d a   s i y o s i y - h a r b i y   b l o k l a m i n g   t a s h k i l   c t i l i s h i :  

G ‘a r b i y   i t t i f o q   ( 1 9 4 8 )  v a   S h i m o l i y   A t l a n t i k a  s h a r t n o m a s i  t a s h k i l o t i   ( N A T O )   ( 1 9 4 9 ) .

" U z o q   S h a r q d a g i   S S S R   v a   s o b i q   i t t i f o q c h i l a r i   o 'r t a s i d a g i   z i d d i y a t l a m i n g   k u c h a y i s h i .  

X i t o y  f u q a r o l a r  u r u s h i d a g i  k o m m u n i s t i k  g 'a l a b a  v a  X i t o y  X a l q  R e s p u b l i k a s i n i n g  t a s h k i l  t o p i s h i  

( 1 9 4 9 ) .   T a y v a n   m u a m m o s i n i n g   p a y d o   b o 'l i s h i .   B i r i n c h i   H i n d i s t o n   u r u s h i .   S h a k l l a n i s h   s o v e t -  

x i t o y   i t t i f o q i   ( 1 9 5 0   y i l   1 4   f e v r a l d a g i   D o 's t l i k ,   i t t i f o q   v a   o 'z a r o   y o r d a m   s h a r t n o m a s i   v a   b o s h q a  

b i t i m l a r ) .   H a q i d a   s a v o l   K o r e y a d a  d a v l a t c h i l i k n i   t i k l a s h   v a   3 8 - p a r a l l e l n i n g  h a r   i k k i  t o m o n i d a g i  

i s h g 'o l   y e t u v c h i   h o k i m i y a t n i n g   a l o h i d a   h a r a k a t l a r i .   T a s h k i l o t   K o r e y a n i n g   s h i m o l i d a   v a  

j a n u b i d a  d u s h m a n l i k  r e j i m l a r i .   K o r e y a n i n g   B M T  t o 'g 'r i s i d a g i   v a  B M T  B o s h   a s s a m b l e y a s i n i n g  

K o r e y a   t o 'g 'r i s i d a g i   r e z o l y u s i y a s i d a   ( 1 9 4 7 ) ,   u n i n g   x a l q a r o   n a t i j a l a r .   K o r e y a d a g i   u r u s h   ( 1 9 5 0 -  

1 9 5 3 ) .  Y a p o n i y a   b i l a n   S a n - F r a n s i s k o   t i n c h l i k   s h a r t n o m a s i   v a   S S S R n i n g   u n d a n   v o z   k e c h i s h  

s a b a b l a r i   i m z o l a s h .   S a n - F r a n s i s k o   x a l q a r o   m u n o s a b a t l a r   t i z i m i n i n g   s h a k l l a n i s h i   ( 1 9 4 5 - 1 9 6 0 ) :  

A m e r i k a - Y a p o n i y a   s h a r t n o m a s i   x a v f s i z l i k   1 9 5 1   y i l ,   A Q S h - T a y v a n   s h a r t n o m a s i   " o 'z a r o  

m u d o f a a "   1 9 5 4   y i l   A Q S h n i n g   J a n u b i - S h a r q i y   O s i y o d a g i   s i y o s a t i   1 9 5 0   y i l l a m i n g   b i r i n c h i  

y a r m i :  A N Z U S  v a  S E A T O  n i n g  y a r a t i l i s h i .   A Q S h - Y a p o n i y a  s h a r t n o m a s i   " o 'z a r o  h a m k o r l i k  v a  

k a f o l a t l a r   X a v f s i z l i k   ” 1 9 6 0   y i l   S S S R   v a   Y a p o n i y a   o 'r t a s i d a g i   m u n o s a b a t l a m i   t a r t i b g a   s o l i s h  

m u a m m o l a r i   ( 1 9 5 6   y i l g i   S o v e t - Y a p o n i y a  d e k l a r a t s i y a s i ) .

A r a b   b i r l i g i   v a   a r a b l a r a r o   m u n o s a b a t l a r   k o n s e p s i y a s i .   X a l q a r o   m u n o s a b a t l a r   t i z i m i d a  

i s l o m   o m i l i .   A r a b   m a m l a k a t l a r i n i n g   o ‘m i   v a   r o l i   ( X X - a s m i n g   i k k i n c h i   y a r m i )   M u s t a q i l   a r a b  

d a v l a t l a r i n i n g   t a s h k i l   t o p i s h i .   R e s p u b l i k a l a r   v a   m o n a r x i y a l a r .   X a l q a r o   m u n o s a b a t l a r d a   Y a q i n  

S h a r q  d a v l a t l a r a r o  t a s h k i l o t l a r i .  A r a b  d a v l a t l a r i   l i g a s i  v a  u n i n g  f a o l i y a t i .   I s l o m   k o n f e r e n s i y a s i n i  

t a s h k i l   y e t i s h   v a   a r a b   d a v l a t l a r i n i n g   r o l i   ( 1 9 6 9 ) .   Y a q i n   S h a r q d a g i   n o d a v l a t   d i n i y   v a   s i y o s i y  

t a s h k i l o t l a r .   A r a b   d u n y o s i   v a   x a l q a r o   m o j a r o l a r .   Y a q i n   S h a r q d a g i   m o j a r o :   d i n a m i k a s i   v a  

i s t i q b o l i .   A r a b - I s r o i l   u r u s h i   ( 1 9 4 8   -   1 9 4 9   y y )   v a   u n i n g   x a l q a r o   j a r a y o n l a r g a   t a ’s i r i .  M i s r d a  

A n g l i y a - F r a n s i y a  - I s r o i l   a g r e s s i y a s i   ( 1 9 5 6  y i l   o k t y a b r  -  n o y a b r ) .   1 9 6 7  y i l   i y u n ,  1 9 7 3   y i l g i  u r u s h  

I n t i f a d a .   F a l a s t i n   m u a m m o s i   v a   Y a q i n   S h a r q d a   t i n c h l i k n i n g   o ‘r n a t i l i s h i .  

E r o n - I r o q   u r u s h i  

( 1 9 8 0   -  1 9 9 0 ) .  K u v a y t   i n q i r o z i   v a   F o r s   k o ‘r f a z i   u r u s h i   ( 1 9 9 0   -   1 9 9 1 ) .  I r o q n i n g   b o s i b   o l i n i s h i  

( 2 0 0 3   -  2 0 0 8 ) .   D u n y o   t a r t i b i n i n g   i s l o m i y   t u s h u n c h a s i .   I s l o m   d u n y o s i   i q t i s o d i y   t a r t i b o t i .   A r a b  

d u n y o s i d a  x a v f s i z l i k  m u a m m o s i .   I s l o m  o l a m i  t a r t i b o t i n i n g   g u m a n i t a r  j i h a t l a r i .  A r a b  d u n y o s i d a  

i n s o n   h u q u q l a r i .  

A r a b   y e t a k c h i l a r i   x a l q a r o  

m u n o s a b a t l a r d a .   A r a b l a r a r o   m u n o s a b a t l a r  

d i n a m i k a s i .   A r a b   d u n y o s i d a g i   i n t e g r a t s i y a  j a r a y o n l a r i :   K o ‘r f a z d a g i   A r a b   d a v l a t l a r i   h a m k o r l i k  

k e n g a s h i ,   A r a b   M a g 'r i b i   i t t i f o q i ,   A r a b   h a m k o r l i k   k e n g a s h i .   Z a m o n a v i y   a r a b   s h a r q i :   a r a b l a r a r o  

m u n o s a b a t l a r  d i n a m i k a s i .

K o r e y a   u r u s h i   ( 1 9 5 0   -  1 9 5 3 ) ,  Y a q i n   S h a r q   m u a m m o s i .   K a r i b   d e n g i z i   i n q i r o z i   v a  

b o s h q a l a r .   J a h o n   s o t s i a l i s t i k   t i z i m i n i   y a r a t i s h   m u a m m o l a r i :   u s h b u   t i z i m n i   t a s h k i l   y e t u v c h i  

d a v l a t l a m i n g   x a l q a r o   m u n o s a b a t l a r i d a g i   q i y i n c h i l i k l a r   v a   z i d d i y a t l a r .   Y a d r o   t a h d i d i n i n g  

k u c h a y i s h i   v a   k o l l e k t i v   x a v f s i z l i k   t i z i m i n i   y a r a t i s h g a   u r i n i s h l a r .   M u s t a m l a k a c h i l i k   t i z i m i n i n g  

q u l a s h i .   6 0 - y i l l a r d a g i   x a l q a r o   m u n o s a b a t l a r .  

1 9 5 7   - 1 9 6 0   y i l l a r d a   X i t o y   k o m m u n i s t i k  

r a h b a r i y a t i n i n g  t a s h q i   s i y o s a t i d a  a g r e s s i v l i k n i n g  

0

‘s i s h i .

D e k o l o n i z a t s i y a   j a r a y o n i d a  

B M T n i n g  

r o l i. 

X r o n o l o g i y a ,  

q i s q a c h a  

x r o n i k a  

v a  

d e k o l o n i z a t s i y a   b o s q i c h l a r i .   " U c h i n c h i   d u n y o "  

S h a r q   v a   G ‘a r b   r a q o b a t   m a y d o n i d i r ,  

n e o k o l o n i a l i z m   m u a m m o s i .   Q o 's h i l m a s l i k   h a r a k a t i .   Q u r o l s i z l a n i s h   v a   a t o m   q u r o l l a r i n i  

t a q i q l a s h .

7 0 - y i l l a r d a   x a l q a r o   m u n o s a b a t l a r   m u a m m o l a r i   v a   S o v e t   d a v l a t i n i n g   t a s h q i   s i y o s a t i .  

Q u r o l s i z l a n i s h   x a l q a r o   m u n o s a b a t l a r   s h a k l l a r i d a n   b i r i   s i f a t i d a :   m u a m m o l a r ,   z i d d i y a t l a r ,   y u t u q  

v a  

m u v a f f a q i y a t s i z l i k l a r ,  

n a t i j a l a r .  

7 0 - y i l l a r d a g i  

x a l q a r o  

m u n o s a b a t l a r i n i n g  

a s o s i y  

m u a m m o l a r i .   ( O S V - 1 ,   X e l s i n k i   u c h r a s h u v i ) .   Y e v r o p a d a   x a v f s i z l i k   v a   h a m k o r l i k   b o 'y i c h a  

Y e v r o p a   k e n g a s h i   f a o l i y a t i :   b o s q i c h l a r i ,   i s h t i r o k c h i l a r i   v a   a s o s i y   q a r o r l a r i .   7 0 - 8 0 - y i l l a r  

S o s h l a r i d a g i   x a l q a r o   m u n o s a b a t l a m i n g   k e s k i n l a s h u v i .   1 9 8 0 - y i l l a r d a g i  x a l q a r o   m u n o s a b a t l a r .

A m e r i k a n i n g  “ S a m o v i y   u r u s h l a r ”  D a s t u r i .   S o v u q   u r u s h n i n g  t u g a n s h i .   " S o t s i a l i z m   l a g e r i"  

v a   S S S R n i n g   q u l a s h i   n a t i j a s i d a   d u n y o d a   k u c h l a r   m u v o z a n a t i n i n g   t u b d a n   o ‘z g a r i s h i .   B i p o l y a r  

t i z i m  q u l a s h i n i n g  x u s u s i y a t l a r i .   X a l q a r o  m u n o s a b a t l a r  y a n g i  t i z i m i n i n g  x a r a k t e r l i  x u s u s i y a t l a r i .

---

" B i r   q u t b l i l i k "   v a   " K o ‘p   k u t b l i l i k " .   A s r   b o s h i d a g i   g l o b a l l a s h u v   j a r a y o n l a r i   v a   x a l q a r o  

m u n o s a b a t l a r .   X a l q a r o   x a v f s i z l i k n i n g   y a n g i   g l o b a l   m u a m m o l a r i .   S o v u q   u r u s h   d a v r i d a  

y a r a t i l g a n   x a l q a r o   i n s t i t u t l a m i n g   i n q i r o z i .   S o v u q   u r u s h   t u g a g a n i d a n   k e y i n   A Q S h n i n g  

d u n y o d a g i   m a v q e i .   1 9 9 0   -   2 0 0 3   y i l l a r d a   A Q S h   t a s h q i   s i y o s a t i :   m u a m m o l a r   v a   z i d d i y a t l a r .  

A Q S h   m i l l i y   x a v f s i z l i k n i n g   y a n g i   g l o b a l   v a   m i n t a q a v i y   t a h d i d l a r i .   G ‘a r b i y   Y e v r o p a d a g i  

i n t e g r a t s i y a   j a r a y o n l a r i .   Y e v r o p a   i n t e g r a t s i y a s i n i n g   t a s h q i   s i y o s i y   j i h a t l a r i .   Y e v r o p a n i n g  

x a v f s i z l i k   v a   m u d o f a a   s i y o s a t i .   Y e v r o p a   I t t i f o q i   v a   t r a n s a t l a n t i k   x a v f s i z l i k n i n g   a s o s i y  

m u a m m o l a r i .

O s i y o - T i n c h   o k e a n i   m i n t a q a s i n i n g  x a l q a r o  m u n o s a b a t l a r  s u b ’e k t i   s i f a t i d a g i  x u s u s i y a t l a r i .  

O T O n i n g   y e t a k c h i   d e r j a v a l a r i   ( Y a p o n i y a ,   X i t o y ) .   Y a p o n i y a   i q t i s o d i y   t u r g ‘u n l i g i n i n g   s a b a b  v a  

o q i b a t l a r i .   X i t o y   t a s h q i   s i y o s a t i n i n g   a s o s i y   m u a m m o l a r i .   A m e r i k a n i n g   m i n t a q a d a   m a v j u d l i g i .  

Y a q i n   S h a r q   m o j a r o s i  

v a   u n i   1 9 9 0 - 2 0 0 3   y i l l a r d a   h a l   q i l i s h g a   b o ‘l g a n   u r i n i s h l a r .   I r a q  

m u a m m o s i .   I s l o m   e k s t r e m i z m i   v a   x a l q a r o   t e r r o r i z m   o m i l i .   H i n d - P o k i s t o n   m o j a r o s i :   y a d r o  

o m i l i n i n g   r o l i .  H o z i r g i   b o s q i c h d a   L o t i n   A m e r i k a s i d a g i   i n t e g r a t s i y a   j a r a y o n l a r i .   1 9 9 1   y i l d a n  

k e y i n   0 ‘z b e k i s t o n   i c h k i   o ‘z g a r i s h l a m i n g  m o h i y a t i   v a  n a t i j a l a r i .   B i p o l y a r  t i z i m d a n   o ‘t i s h   d a v r i  

( y a n g i c h a  f i k r l a s h ,   q a y t a  q u r i s h ) .   U n i n g   d a s t l a b k i   b o s q i c h i   ( " b a x m a l   i n q i l o b i " ,   G e r m a n i y a n i n g  

b i r l a s h i s h i ,   B e r l i n   d e v o r i n i n g   q u l a s h i ) .   Y u g o s l a v i y a ,   I r o q d a g i   f o j e a l i   v o q e a l a r .   A m e r i k a  

u n i t e r a l i z m i n i n g   q a y t a  t i k l a n i s h i .

G l o b a l l a s h u v   a s o s l a r i   v a   b o s h   x u s u s i y a t l a r i .  

Y a n g i   i l m i y - t e x n i k   i n q i l o b .  

I l m - f a n n i n g  

y e t a k c h i   s o h a l a r i d a g i   y u t u q l a r .   A x b o r o t l a s h t i r i s h   i n q i l o b i .   D u n y o n i n g   k o m u n i k a t s i o n   b i r l i g i .  

G l o b a l l a s h u v n i n g   i q t i s o d i y   a s o s l a r i .   M u a m m o l a m i n g   g l o b a l   m i q y o s i   v a   u l a m i   h a l   q i l i s h n i n g  

c h e k l a n g a n   v o s i t a l a r i   v a   u s u l l a r i   o ‘r t a s i d a g i   z i d d i y a t l a r .   A t r o f   m u h i t   v a   u n i   b a r q a r o r  

r i v o j l a n i s h n i   t a ’m i n l a s h   m u a m m o l a r i .   D u n y o n i n g  о ‘z a r o   a l o q a d o r l i g i .

G l o b a l l a s h u v  

G ‘a r b  

m a h s u l o t i .  

S h a r q  

v a  

G ‘a r b  

o ‘r t a s i d a g i  

b i r i n c h l i k n i n g  

m u s t a h k a m l a n i s h i .  

I n s o n i y a t n i n g  

m a d a n i y  

t u r f a x i l l i g i .  

G l o b a l l a s h u v n i n g  

i n t e n s i v  

y o ‘n a l i s h l a r i .   G l o b a l l a s h u v   s a l b i y   v a  i j o b i y  j i h a t l a r i .   T r a n s m i l l i y   k o r p o r a t s i y a l a r  r o l i n i n g  o ‘s i b  

b o r i s h i .   G l o b a l l a s h u v  s h a r o i t i d a  m i l l a t l a r  m a v q e i .   J a h o n   s a h n a s i d a  o 'y i n   q o i d a l a r i n i   o ‘z g a r i s h i .  

D a v l a t l a r   o o ‘r t a s i d a g i   o 'z a r o   t a ’s i m i n g   k u c h a y i s h i .   I c h k i   v a   t a s h q i   s i y o s a t   o 'r t a s i d a g i  

t o 's i q l a m i n g  b e k o r  q i l i n i s h i .   G l o b a l l a s h u v n i n g  m a h a l l i y  o 'z i g a  x o s l i g i ,   u n i n g  k o 'p  o 'l c h a m l i g i .  

Z a m o n a v i y   d u n y o d a   i n t e g r a t s i y a   v a   d e z i n t e g r a t s i y a   j a r a y o n l a r i .   I n t e g r a t s i y a   j a r a y o n l a r i n i n g  

x u s u s i y a t l a r i .   D e m o k r a t l a s h t i r i s h   v a   a v t o r i t a r i z m .   G l o b a l l a s h u v   v a   m i l l i y   o 'z i g a   x o s l i k  

o 'r t a s i d a g i   z i d d i y a t l a r .   G l o b a l l a s h u v  v a  j a h o n   t a r a q q i y o t i n i   b o s h q a r i s h   m u a m m o l a r i .