Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti I. M. Haydarov, M. M. Askarov

partiyaning kadrlar siyosati to‘g‘risida» ma’ruza uyushtirdi. Unda siyosiy 
islohotlarning bosh maqsadi oshkoralik va kadrlar siyosatini to‘g‘ri yuritish asosida 
sovet jamiyatini to‘liq demokratlashtirish bo‘ldi. Keyinchalik M.S.Gorbachyov 
o‘zining qayta qurish haqidagi mashhur kitobida bu masalalarga alohida e’tibor 
qaratadi. Ammo siyosiy tuzumni isloh qilish va demokratlashtirish, keng xalq 
ommasining siyosiy va tarixiy jarayonlarda ishtirok etishi Markaz uchun kutilmagan 
oqibatlarga olib kelishi natijasida Moskva tomonidan siyosiy va iqtisodiy islohotlar 
boshi berk ko‘chaga kirib qoladi. Oqibatda 1990 - yil nafaqat qayta qurishning 
ikkinchi bosqichi, balki SSSR aholisi, balki butun dunyo umid ko‘zi bilan qarayotgan 
qayta qurish siyosati butunlay mag‘lubiyatga uchradi. Bu holat ham SSSR inqirozini 
tezlashtirdi va uning parchalanishiga olib keldi.
 
Davlat ichida tub demokratik o‘zgarishlarni amalga oshirish, boshlangan 
islohotlarni oxiriga yetkazish mumkin bo‘lmadi. Bu quyidagi uch sabab bilan 
izohlanadi: birinchidan, qayta qurishning aniq, izchil, ilmiy jihatdan puxta ishlab 
chiqilgan strategiya va taktikasi hamda yagona dasturi yo‘q edi. Ikkinchidan, 
kommunistik partiya rahbarlari (partokratiya) qayta qurish g‘alabasidan manfaatdor 
emas edi. Ular har qanday demokratiya va oshkoralik totalitar tuzumning kushandasi 
ekanligini yaxshi bilishardi. Uchinchidan, M.S.Gorbachyov g‘oyasi asosida qayta 
qurishni amalga oshirish mumkin emas edi. Sotsializmga xos sinfiy munosabatlar, 
davlat mulkchiligi, milliy va ijtimoiy sohadagi siyosat yakkapartiyaviy rahbarlik, 
kommunistik mafkura, mustabid boshqaruv usuli hech qachon demokratiya bilan 
chiqisha olmas edi. 
Shuni aytish mumkinki, qayta qurish yuqoridan boshlandi. Mazkur jarayonning 
boshlanish paytida jamiyat a’zolari unga juda katta umid bog‘ladilar. Ro‘y 

---

18 
berayotgan o‘zgarishlar, ayrim siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy islohotlar kishilarda 
ertangi kun va porloq kelajakka ishonch ruhini yana uyg‘otdi. Dastlabki davrda qayta 
qurish rahnamolari, ya’ni, yuqorining quyi bilan munosabatlarida ma’lum 
kelishuvchilik, xayrixohlik sezildi. 
Lekin, keyinchalik vaziyat butkul o‘zgardi. 1986-1987 yillardan boshlangan 
iqtisodiy inqirozning kuchayishi, ijtimoiy muammolarni hal etishdagi o‘quvsizlik 
demokratik jarayonlar va oshkoralikning yarim yo‘lda qolib ketishi - bularning 
barchasi jamiyat a’zolarida qayta qurishga bo‘lgan munosabatni o‘zgartirdi. Qayta 
qurishning uchinchi yilida uning to‘liq mag‘lub bo‘lishi aniq ko‘zga tashlanib qoldi. 
Amaliy ishlar, foydali tadbirlar o‘rniga siyosiy jabhadagi turli tadbirlar: siyosiy 
safsatabozlik, quruq va’dalar, so‘z bilan ish birligining yo‘qligi jamiyatdagi loqaydlik 
holatini yanada kuchaytirdi. Ijtimoiy faollik o‘rnini sustkashlik, davlat va firqa 
siyosatiga ishonmaslik, befarqlik va sovuqqonlik egalladi. 
Qayta qurish oshkoralik, demokratiya va fikrlar 
xilma-xilligining ma’lum ma’noda kuchayishiga imkon 
yaratdi. Shu bilan birga, bunday jarayonlarni madaniy 
shaklda xalqaro andozalar asosida olib borish imkoni 
bo‘lmadi. 
Buning 
ustiga 
Ittifoqqa 
nisbatan 
O‘zbekistonda respublika rahbariyati demokratiya va 
oshkoralikning kuchayishiga turli to‘siqlar qo‘ydi. Bunga 
ko‘proq kommunistik mafkuraning yakkahokimligi, 
ma’muriy-buyruqbozlik tizimi asoratlari ta’sir qilar edi. 
Natijada tom ma’nodagi oshkoralikka erishib bo‘lmadi, 
demokratiya esa amalda navbatdagi siyosiy o‘yinlar 
ko‘rinishi tusini oldi. Fikrlar xilma-xilligining turli 
ko‘rinishlari esa yuqorining siyosiy va g‘oyaviy masalalarda hurfikrlilik va 
demokratiyani ta’qib etishi asnosida yuz berdi.
Ana shunday sharoitda O‘zbekistonning o‘sha paytdagi siyosiy rahbariyati 
Markaz oldida o‘zining no‘noq va noshudligini ko‘rsatdi. O‘zbekiston Kompartiyasi 
Markaziy Komiteta rahbariyati Markazdan qochish, uni inkor etish siyosati o‘rniga 
ko‘proq unga yaqinlashish va mustahkam birlashish yo‘lidan bordi. 
O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitet birinchi kotiblari I.Usmonxo‘jaev 
va R.Nishonovda qat’iy jur’at, Ittifoq doirasida respublikaning tutgan o‘rnini ochiq-
oydin aytish uchun jasorat yetishmadi. Aksincha, bu rahbarlar va ularning 
o‘rinbosarlari Markaz vazifalarini tezroq uddalash, respublikaning Ittifoqqa 
boqimanda ekanligi to‘g‘risidagi soxta fikrlarni tasdiqlash va takrorlashdan nariga 
o‘ta olmadilar. Ijtimoiy va ma’naviy sohada milliylikning har bir ko‘rinishi in-
ternatsionalizm mohiyatiga yot ekanligini isbotlashga urunildi. Bu narsa o‘zbek tiliga 
munosabat, islom dini, milliy urf-odatlar, an’analar va diniy marosimlar, xususan, 
Navro‘z bayramiga munosabatda yaqqol sezilib qoldi.