O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim vazirligi

Eroniy tillarning qadimgi eroniy tillar xolatidan

o‘rta eroniy tillar xolatiga o‘tish jarayoni

Qadimgi eroniy tillarning xarakterli xususiyatlaridan biri ularda flektiv tizimning rivojlanganidadir. Qadimgi eroniy tillarning flektiv grammatik tizimi (qurilishi) Avesto, Doro I va Kayxusrav I larning qadimgi fors yozuvlarida yorqin namoyon bo‘ladi. Ammo qadimgi eroniy til davridayoq fleksiya tizimining buzilishi boshlangan edi Masalan, so‘z oxirida keluvchi grammatik qo‘shimchalar kelishik va rod (jins) qo‘shimchalari asta-sekin reduksiya xodisasi natijasida yo‘qolib, qadimgi flektiv tizimining parchalanishiga olib kela boshladi. Bu tizimning parchalanishi qadimgi eroniy tillardagi silovoe (kuchli) urg‘uning qonuniyatlari bilan chambarchas bog‘liqdir. Bu qonunga binoan urg‘u so‘z oxiridan ikkinchi bo‘g‘ingacha, agar u cho‘ziq bo‘lsa, tushardi. Agar ikkinchi bo‘g‘in qisqa bo‘lsa, urg‘u so‘z oxiridan uchinchi bo‘g‘inga tushardi. Masalan: parsa (Persiya), parsahya (rod.pod., qaratqich kelishigi, birlik son parsa pers) asmanam (tushum kelishigi, birlik son asmana – osmon) va h.z. Urg‘u tushmagan bo‘g‘inlar o‘z-o‘zidan kuchsizlanib, reduksiyaga uchrab, tushib qolavergan. Flektiv tizimning asosiy elementlari so‘z oxiriga jamlangani uchun (kelishik, rod va boshqalar) ular talaffuz qilinmay tushib qolavergan va asta-sekin fleksiyaning buzilishiga olib kelgan. Qadimgi fors tili bandakanam – o‘rta fors tili bandaran (qul); qadimgi fors tili parsahyaz o‘rta fors tili pars (ye) (fors), fleksiyaning tuzilishi bilan kelishik qo‘shimchalari o‘rtasidagi va muj.jens. va sred. rod, hamda birlik va ikkilik sonlari o‘rtasidagi qadimgi farqlari yo‘qolib ketdi. Qadimgi fors tilidagi martiya mard, odam so‘zini qiyoslab ko‘ramiz:

qadimgi fors tili o‘rta fors tili