Toshkent davlat sharqshunoslik instituti xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti va mamlakatshunoslik fakulteti

Koreya yarim orolida yadroviy tizim vujudga kelishi.

Shimoliy Koreya 1950-yillardan beri yadroviy qurol yaratishga qiziqish bildirgan. Yadro dasturini taxminan 1962 yilga borib ko'rish mumkin, o'shanda Shimoliy Koreya o'zini "barcha qal'a" deb atagan narsaga bag'ishlagan, bu hozirgi hiper-militarizatsiya qilingan Shimoliy Koreyaning boshlanishi edi. 1963 yilda Shimoliy Koreya Sovet Ittifoqidan yadroviy qurol yaratishda yordam so'radi, ammo rad javobini oldi. Sovet Ittifoqi Shimoliy Koreyaga tinch yadroviy energiya dasturini ishlab chiqishda, jumladan, yadroviy olimlarni tayyorlashda yordam berishga rozi bo'ldi. Keyinchalik, Xitoy yadroviy sinovlardan so'ng, xuddi shunday tarzda Shimoliy Koreyaning yadroviy qurol yaratishda yordam so'rashini rad etdi.

Sovet muhandislari Yongbyon yadroviy ilmiy tadqiqot markazini qurishda ishtirok etdilar va 1963 yilda IRT-2000 tadqiqot reaktorini qurishni boshladilar, u 1965 yilda ishga tushdi va 1974 yilda 8 MVtga ko'tarildi. 1979 yilda Shimoliy Koreya yadroviy ilmiy-tadqiqot markazini qurishni boshladi. Yongbyondagi ikkinchi tadqiqot reaktori, shuningdek, rudani qayta ishlash zavodi va yonilg'i tayoqlarini ishlab chiqarish zavodi.

Shimoliy Koreyaning yadro quroli dasturi 1980-yillarga borib taqaladi¹. Atom energiyasidan amaliy foydalanishga va yadro qurolini yaratish tizimini yakunlashga e'tibor qaratgan Shimoliy Koreya uran ishlab chiqarish va konvertatsiya qilish uchun inshootlarni ishga tushira boshladi va kuchli portlovchi portlash sinovlarini o'tkazdi. 1985 yilda Shimoliy Koreya NPTni ratifikatsiya qildi, lekin 1992 yilgacha MAGATE bilan zarur bo'lgan kafolatlar to'g'risidagi bitimni o'z ichiga olmadi. 1993 yil boshida Shimoliy Koreyaning dastlabki deklaratsiyasini tekshirar ekan, MAGATE bu deklaratsiya to'liq emasligi haqida kuchli dalillar bor degan xulosaga keldi. Shimoliy Koreya so'ralgan maxsus tekshiruvdan bosh tortganida, MAGATE BMT Xavfsizlik Kengashiga o'zining mos kelmasligi haqida xabar berdi. 1993 yilda Shimoliy Koreya NPTdan chiqqanini e'lon qildi, ammo u kuchga kirgunga qadar bu chiqishni to'xtatdi.

1994-yilgi kelishilgan asosga ko‘ra, AQSh hukumati Shimoliy Koreya qurolsizlanishi evaziga Shimoliy Koreyaga ikkita yengil suv reaktorini yetkazib berishga ko‘maklashishga rozi bo‘ldi. Bunday reaktorlar “Shimoliy Koreyaning grafit bilan boshqariladigan reaktorlariga qaraganda ko‘proq tarqalishga chidamli” hisoblanadi, ammo “tarqalishni isbotlovchi” emas. Kelishilgan asos Klinton prezidentligi davrida Respublikachilar Kongressi tomonidan buzildi, chunki Kongress Shimoliy Koreya bilan kelishuvni qoraladi, Shimoliy Koreyaga yangi sanksiyalar kiritdi va Klinton ma'muriyatiga Shimoliy Koreyaga kelishilgan tuzilmaning bir qismi bo'lgan ta'minotni etkazib berishga to'sqinlik qildi. Kelishilgan asosni amalga oshirish asos bo'ldi va 2002 yilda kelishilgan asoslar parchalanib ketdi, har bir tomon o'z muvaffaqiyatsizligida bir-birini aybladi. 2002-yilga kelib Pokiston Shimoliy Koreya 1990-yillar oxirida Pokiston yadro texnologiyasidan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘lganini tan oldi.

Pokiston, Liviya dalillari va Shimoliy Koreyaning o'zidan olingan ko'plab e'tiroflarga asoslanib, Qo'shma Shtatlar Shimoliy Koreyani talablarga rioya qilmaslikda aybladi va neft tashishni to'xtatdi; Keyinchalik Shimoliy Koreya o'zining aybiga iqror bo'lishi ataylab noto'g'ri talqin qilinganini da'vo qildi. 2002 yil oxiriga kelib, kelishilgan asos rasman bekor qilindi.

2003-yilda Shimoliy Koreya yana Yadro qurolini tarqatmaslik to‘g‘risidagi shartnomadan chiqishini e’lon qildi. 2005 yilda u yadroviy qurolga ega ekanligini tan oldi, ammo yadroviy dasturni yopishga va'da berdi.

2006-yil 9-oktabrda Shimoliy Koreya o‘zining birinchi yadroviy sinovini muvaffaqiyatli o‘tkazganini e’lon qildi. Er osti yadro portlashi aniqlandi, uning hosildorligi bir kilotondan kam deb baholandi va ba'zi radioaktiv chiqindilar aniqlandi. 2007 yil 6 yanvarda Shimoliy Koreya hukumati yadro quroliga ega ekanligini yana bir bor tasdiqladi.

2007 yil 17 martda Shimoliy Koreya xalqaro yadroviy muzokaralar delegatlariga o'zining asosiy yadroviy inshootini yopishga tayyorlanayotganini aytdi. Bitimga Shimoliy Koreya, Janubiy Koreya, Xitoy, Rossiya, Yaponiya va AQSh ishtirokida 2003 yilda boshlangan olti tomonlama muzokaralar natijasida erishilgan. Kelishuvga ko‘ra, uning yadroviy dasturlari ro‘yxati taqdim etiladi va Yadro inshooti yoqilg'i yordami va AQSh va Yaponiya bilan normallashtirish bo'yicha muzokaralar evaziga o'chirib qo'yiladi. Bu Banco Delta Asia bo'yicha Qo'shma Shtatlar bilan kelishmovchilik tufayli aprel oyidan kechiktirildi, ammo 14 iyul kuni Xalqaro atom energiyasi agentligi inspektorlari Shimoliy Koreyaning Yongbyon yadroviy reaktorining yopilishini tasdiqladilar va natijada Shimoliy Koreya yordam ola boshladi. Ushbu kelishuv 2009 yilda Shimoliy Koreya sun'iy yo'ldoshi uchirilganidan keyin buzildi.

2009 yil aprel oyida Shimoliy Koreya "to'liq huquqli yadroviy davlat"ga aylangani haqidagi xabarlar paydo bo'ldi, bu fikrni Atom energiyasi bo'yicha Xalqaro agentlik (MAGATE) bosh direktori Muhammad al-Baradey ham baham ko'rdi. 2009 yil 25 mayda Shimoliy Koreya ikkinchi yadro sinovini o'tkazdi, natijada portlash 2 dan 7 kilotongacha bo'lishi taxmin qilinmoqda. 2009 yilgi sinov, xuddi 2006 yilgi sinov kabi, Shimoliy Koreyaning shimoli-sharqiy qismidagi Kilju okrugidagi Mantapsan shahrida bo'lib o'tgan. Bu sinov maydonchasida sodir bo'lgan zilzila natijasida aniqlangan.

2012-yil fevralida Shimoliy Koreya Yonbyon yadroviy ilmiy tadqiqot markazida uranni boyitish ishlarini toʻxtatib turishini va AQSh ishtirokidagi samarali muzokaralar davom etar ekan, yadroviy qurolning boshqa sinovlarini oʻtkazmasligini eʼlon qildi. Ushbu kelishuv uzoq masofali raketa sinovlariga moratoriyni o'z ichiga olgan. Bundan tashqari, Shimoliy Koreya MAGATE inspektorlariga Yongbyondagi operatsiyalarni kuzatishga ruxsat berishga rozi bo'ldi. Qo‘shma Shtatlar KXDRga nisbatan dushmanlik niyatida emasligini va ikki tomonlama munosabatlarni yaxshilashga tayyor ekanini yana bir bor tasdiqladi hamda Shimoliy Koreyaga insonparvarlik oziq-ovqat yordami jo‘natishga rozi bo‘ldi. Qo'shma Shtatlar bu harakatni "muhim, agar cheklangan bo'lsa" deb atadi, biroq u ehtiyotkorlik bilan davom etishini va Shimoliy Koreya o'z va'dasini bajarish yo'lida qadamlar qo'ygandan keyingina muzokaralar davom etishini aytdi. Biroq, Shimoliy Koreya 2012-yil aprelida uzoq masofali raketa sinovini o‘tkazgach, Qo‘shma Shtatlar oziq-ovqat yordamini davom ettirmaslikka qaror qildi.

2013-yil 11-fevralda AQSh Geologik xizmati 5,1 magnitudali seysmik buzilishni aniqladi, bu uchinchi yer osti yadroviy sinovi bo‘lganligi xabar qilingan². Shimoliy Koreya rasman buni avvalgidan ko'ra ko'proq kuch yetkazib beruvchi engilroq kallak bilan muvaffaqiyatli yadro sinovi o'tkazilgani haqida xabar berdi, biroq aniq samarani oshkor qilmadi. Janubiy Koreyaning ko‘plab manbalari hosilni 6–9 kiloton, Germaniya Federal Geologiya va tabiiy resurslar instituti esa 40 kilotonna deb baholamoqda. Biroq, Germaniya bahosi 2016 yil yanvar oyida o'z hisob-kitoblarini e'lon qilgandan so'ng, 14 kt rentabellik ekvivalentiga qayta ko'rib chiqildi.

2016-yilning 6-yanvarida Koreyada Amerika Qo‘shma Shtatlari Geologiya xizmati 5,1 magnitudali seysmik buzilishni aniqladi, bu to‘rtinchi er osti yadroviy sinovi bo‘ldi. Shimoliy Koreya bu sinovda vodorod bombasi borligini da'vo qildi. Bu daʼvo tasdiqlanmagan. Quyida tavsiflanganidek, "vodorod bombasi" bir necha darajadagi qurollardan birini anglatishi mumkin, ya'ni kuchaytirilgan parchalanish qurilmalaridan tortib haqiqiy termoyadro qurollarigacha.

Bir necha soat ichida ko'plab davlatlar va tashkilotlar sinovni qoraladi. Mutaxassis amerikalik tahlilchilar vodorod bombasi portlatilganiga ishonmaydilar. Hozirgacha toʻplangan seysmik maʼlumotlar 6–9 kilotonn hosildorligini koʻrsatadi va bu kattalik vodorod bombasi portlashi natijasida hosil boʻladigan quvvatga mos kelmaydi. "Bizning taxminimiz shundan iboratki, ular kuchaytirilgan yadroviy qurilma yasamoqchi bo'lishdi, bu atom bombasi bo'lib, unda ozgina vodorod, uning tarkibida tritiy deb ataladigan izotop bor", dedi Plowshares Fund global xavfsizlik firmasi prezidenti Jozef Sirinsione. Shimoliy Koreyaning o‘tgan barcha yadro sinovlari uchun hisob-kitob qilgan nemis manbasi buning o‘rniga 14 kt deb baholadi, bu uning 2013-yildagi avvalgi yadroviy sinovi bilan bir xil (qayta ko‘rib chiqilgan) rentabellikdir. Biroq, 2016 yil yanvaridagi yadro sinovi uchun hosil bo‘lgan. Shimoliy Koreyadan keyingi yadroviy sinovda 10 kt ga qayta ko'rib chiqilgan.

2016-yilning 7-fevralida, taxmin qilingan vodorod bombasi sinovidan taxminan bir oy o‘tgach, Shimoliy Koreya sun’iy yo‘ldoshni Yer orbitasiga olib chiqqanini da’vo qildi. Yaponiya bosh vaziri Sindzo Abe shimolni raketani uchirmaslik haqida ogohlantirgan edi, agar u uchirsa va raketa Yaponiya hududini buzsa, u urib tushiriladi. Shunga qaramay, Shimoliy Koreya baribir raketani uchirdi, bu esa AQSh, Yaponiya va Janubiy Koreyani raketani uchirilishini tanqid qilishiga olib keldi. Shimoliy Koreyaning raketa tinch, ilmiy maqsadlarda bo‘lganini da’vo qilishiga qaramay, u sun’iy yo‘ldosh uchirish niqobi ostida ICBM sinovini o‘tkazishga urinish sifatida qattiq tanqid qilindi. Xitoy ham uchirishni tanqid qildi, biroq “tegishli tomonlarni” “Koreya yarimorolidagi keskinlikni yanada kuchaytirishi mumkin bo‘lgan harakatlardan tiyilish”ga chaqirdi.

Beshinchi yadro sinovi 2016-yil 9-sentabrda boʻlib oʻtdi. Bu sinov rentabelligi hozirgacha oʻtkazilgan barcha beshta sinovlar orasida eng yuqori koʻrsatkich boʻlib, 2013-yildagi avvalgi rekordidan oshib ketdi. Janubiy Koreya hukumati boshqa manbalar 20 kt boʻlishini taxmin qilganiga qaramay, rentabellik 10 kt atrofida ekanligini aytdi. hosildorligi 30 kt gacha. Shimoliy Koreyaning barcha oldingi yadro sinovlarini baholagan xuddi shu nemis manbasi 25 kilotonnlik hosildorlikni taxmin qilishni taklif qildi.

Boshqa davlatlar va Birlashgan Millatlar Tashkiloti Shimoliy Koreyaning davom etayotgan raketa va yadroviy rivojlanishiga turli sanktsiyalar bilan javob berdi; 2016-yilning 2-martida BMT Xavfsizlik Kengashi Shimoliy Koreyaga qarshi qo‘shimcha sanksiyalar joriy etish uchun ovoz berdi.

2017-yilda Shimoliy Koreya ikkita ICBMni sinovdan o‘tkazdi, ulardan ikkinchisi AQShning kontinental qismiga yetib borish uchun yetarli masofaga ega edi. 2017-yil sentabrida mamlakat vodorod bombasining navbatdagi “mukammal” sinovini e’lon qildi.

Shimoliy Koreyaning siyosiy pozitsiyasi shundan iboratki, yadroviy qurollar "hech qachon suiiste'mol qilinmaydi yoki oldini olish uchun vosita sifatida ishlatilmaydi", ammo "bizga qarshi harbiy kuch ishlatishga urinish" bo'lsa, Shimoliy Koreya o'zining "eng kuchli hujum kuchidan foydalanishi mumkin". ularni oldindan jazolash uchun". Bu birinchi marta ishlatmaslik siyosati emas.

Koreya markaziy axborot agentligining taʼkidlashicha, “AQSh uzoq vaqtdan beri KXDRga yadroviy tahdid solib kelgan” va “AQSh KXDRni yiqitish uchun ahmoqona ambitsiya bilan qoʻlga olingan”, shuning uchun unga “qarshi chora koʻrish kerak edi”. Shimoliy Koreya 1980-yillarning boshidan, Yongbyonda plutoniy ishlab chiqaruvchi Magnox yadro reaktorini qurganidan beri yashirin yadroviy qurol yaratish dasturini saqlab qolganlikda gumon qilinmoqda. Xalqaro hamjamiyat tomonidan Shimoliy Koreyaning yadroviy dasturini tinch energiya ishlab chiqarish bilan cheklashga urinish va Shimoliy Koreyani xalqaro shartnomalarda ishtirok etishga undash uchun turli diplomatik vositalardan foydalanilgan.