meN-…-kan qo’shimchasining mem-…-kan shakli
meN…-…-kan qo’shimchasining mem-…-kan shakli b, p va v harflari bilan boshlanuvchi so’zlarga qo’shilganda qo’llaniladi:
buruk (yomon) - memburukkan (yomonlashtirmoq)
beza (farq, tafovut) - membezakan(farqlamoq)
buku (kitob) - membukukan (kitob qilmoq)
popular (ommaviy) - mempopularkan (ommaviylashtirmoq)
me-…qo’shimchasining men- shakli
meN-…-kan qo’shimchasining men-…-kan shakli d, c, j, sy va z harflari bilan boshlanuvchi so’zlarga qo’shilganda qo’llaniladi:
diri (turmoq) - mendirikan(qurmoq, ko’tarmoq)
darat (yer) - mendaratkan (qo’ndirmoq)
cair (suyuqlik) - mencairkan (eritmoq)
syarat (shart) - mensyaratkan (shart qo’ymoq)
terjemah (tarjima) - menterjemahkan (tarjima qilmoq)
meN-…-kan qo’shimchasining meng-…-kan shakli
Ushbu qo’shimchaning meng…-…-kan shakli g, gh, kh va h undosh harflari hamda a, e, i, o va u unli harflari bilan boshlanuvchi so’zlarga qo’shilganda qo’llaniladi:
gondol (taqirbosh, kal) - menggondolkan(sochni tagidan oldirmoq)
ekor (dum) - mengekorkan (ortidan kuzatmoq)
gaya(uslub, xulq-atvor) - menggayakan (ko’rsatmoq, namoyish etmoq)
khusus (maxsus) - mengkhususkan (xususiylashtirmoq)
hitung (ko’rib chiqmoq) - menghitungkan (e’tiborga olmoq)
kagum (hayratlanarli) - mengkagumkan (hayratlantirmoq)
klasifukasi (toifa) - mengklasifikasikan (toifaga ajratmoq)
asin (sho’r) - mengasinkan (tuzlamoq, tuzlab qo’ymoq)
arah (yo’nalish) - mengarahkan (yo’lni ko’rsatmoq)
meN-…-kan qo’shimchasining menge-…-kan shakli
meN-…-kan qo’shimchasining menge-…-kan shakli bir bo’g’inli so’zlar bilan qo’llaniladi66:
pin (nina to’g’nog’ich) - mengepinkan (sanchib qo’ymoq, biriktirmoq)
cam (tanimoq) - mengecamkan (tasvirlab bermoq)
sah (haqiqiy, qonuniy) - mengesahkan(tasdiqlmoq)
had (chek, chegara) - mengehadkan (cheklamoq, chegaralamoq)
khas (maxsus) - mengekhaskan (xususiylashtirmoq)
syor (taklif) - mengesyorkan (taklif qilmoq)
meN-…-kan qo’shimchasi ot, sifat, son hamda fe’l turkumidagi so’zlarga qo’shilgan holda yangi so’z yasaydi.
meN-…-kan qo’shimchasi ot turkumidagi so’zlarga qo’shilib, quyidagi ma’nolarni beruvchi so’zlarni yasaydi:
hamba (qul) - menghambakan (qulga aylantirmoq)
syarat (shart) - mensyaratkan (shart qo’ymoq)
takrif (izoh) - mentakrifkan (izohlamoq, tushuntirmoq)
warna (rang) - mewarnakan (bo’yamoq, rang bermoq)
diri (turmoq) - mendirikan (qurmoq, barpo etmoq)
meN-…-kan qo’shimchasi sifat turkumidagi so’zlarga qo’shilib fe’l yasaydi:
tinggi (baland) - meninggikan (ko’tarmoq, yuqorilatmoq)
merah (qizil) - memerahkan (qizartirmoq)
stabil (barqaror) - menstabilkan (barqarorlashtirmoq)
khusus (maxsus) - mengkhususkan (xususiylashtirmoq)
besar (katta) - membesarkan (katta qilmoq)
meN-…-kan qo’shimchasi fe’l turkumidagi so’zlarga qo’shilib, o’zi birikkan fe’lni orttirma nisbatidagi fe’lga aylantiradi67:
tidur (uxlamoq) - mentidurkan (uxlatmoq)
masuk (kirmoq) - memasukkan (kiritmoq)
sampai (yetmoq) - menyampaikan (yetkazmoq)
tangis (yig’lamoq) - menangiskan (yig’latmoq)
meN-…-kan konfiksi yordamchi so’zlarga ham qo’shilib fe’l yasashga xizmat qiladi:
dahulu (oldin, ilgari) - mendahulukan (oldindan bajarmoq)
ramai (ko’p) - meramaikan (ko’paytirmoq)
biasa (odatda) - membiasakan (odat qilmoq)
meN-…-kan qo’shimchasi o’zakka qo’shilib quyidagi ma’nolarni beruvchi so’zlarni yasaydi:
-
O’zak bilan bog’liq bo’lgan biror ish-harakatni bajarmoq.
yakin (ishonchi komil) - meyakinkan (ishontirmoq)
Dia meyakinkan saya tentang kebenaran cerita itu.
U meni bu hikoyaning rostligiga ishontirdi.
rancang (mo’ljallamoq) – merancangkan (rejani tuzib chiqmoq)
Kepala syarikat kami merancangkan projek itu.
Ushbu loyihani tashkilotimiz rahbari rejalashtirib chiqqan.
pinjam (qarzga olmoq) - meminjamkan (qarzga bermoq)
Dia tidak mahu meminjamkan sesuatu.
U hecha narsani qarzga berishni istamadi.
-
Biror shakl, tus, rangga kiritmoq, kuchaytirmoq:
Besar (katta) – membesarkan (kattalashtirmoq)
Encik Ali membesarkan rumahnya.68
Janob Ali uyini yanada kattalashtirdi.
Malu (uyalmoq) – memalukan (uyaltirmoq)
Perbuatan pemuda itu memalukan keluarganya.
U bu qilmishi bilan oila a’zolarini uyaltirib qo’ydi.
Dukacita (g’amgin, hafa) – mendukacita (hafa qilmoq)
Berita itu mendukacitakan kami.
Bu yangilik bizni tushkun ahvolga solib qo’ydi.
Panjang (uzun) – memanjangkan (uzaytirmoq)
Kami memanjangkan tali itu.
Biz arqonni uzaytirdik.
-
Biror ish-harakatni boshqa odam uchun bajarmoq:
Ayah membelikan adik buku.
Dadam ukamga kitob sotib oldi.
Saya memasakkan tetamu makanan pedas.
Men mehmonlar uchun mazali taom pishirdim.
Aminah menjahitkan adiknya seluar pendek.69
Amina ukasiga kalta ishton tikib berdi.
Asman membuatkan Ali secawan kopi.
Asman Ali uchun qahva tayyorladi.
Anak itu membacakan bapanya telegram.
Bolakay dadasiga telegramma o’qib berdi
-
beR-…-an konfiksining qo’llanilishi
beR-…-an konfiksi o’timsiz fe’llar yasashga xizmat qiladi. Ushbu qo’shimcha quyidagi so’z turkumlaridagi so’zlarga qo’shilgan holda fe’l yasaydi:
-
ot turkumidagi so’zlarga qo’shilib fe’l yasaydi:
maaf (uzr, kechirim) - bermaafan (o’zaro uzr so’ramoq)
lubang (teshik, yoriq) - berlubangan (yoriq bo’lmoq)
uban (oq soch) - berubanan (sochlari oqarmoq)
-
sifat turkumidagi so’zlarga qo’shilib fe’l yasaydi:
lanjut (uzoq, davomiy) - berlanjutan (davom etmoq)
kilau (yorqin) - berkilauan (uchqun bermoq)
jauh (uzoq) - berjauhan (uzoqda joylashmoq)
sedih (g’amgin) - bersedihan (g’amgin bo’lmoq)
damai (tinch) - berdamaian (tinch bo’lmoq)
-
fe’l turkumidagi so’zlarga qo’shilib fe’l yasaydi:
kirim (jo’natmoq) - berkiriman (o’zaro xat yozishmoq)
tembak (o’q uzmoq) - bertembakan (qurolli to’qnashuv bo’lmoq)
gantung(bog’lamoq) - bergantungan (o’zaro bog’liqlikda bo’lmoq)
beR-…-an qo’shimchasi o’zakka qo’shilib quyidagi ma’nolarni beruvchi so’zlarni yasaydi:
-
biror ish-harakatning uzoq yoki doimiy davom etishini ifodalaydi:
Lampu merah bergantungan di dinding70.
Devorda qizil chiroq osilib turibdi.
Bendera warna-warni berkibaran di sepanjang jalan.71
Rang-barang bayroqlar yo’l bo’ylab hilpirab turibdi.
Kanak-kanak berkejaran di halaman rumah.
Bolalar uy hovlisida yugurib yurishmoqda.
Perang berlanjutan sehingga akhir tahun72.
Urush yil oxiriga qadar davom etdi.
-
Biror ish-harakatni o’zaro, birgalikda amalga oshirmoq:
bermaafan – bir-biridan uzr so’ramoq
Mereka bermaafan antara satu-sama lain.
Ular bir-biridan kechirim so’rashdi.
bersalaman – o’zaro salomlashmoq
Kanak-kanak bersalaman di halaman rumah.
Bolalar uy hovlisida o’zaro salomlashishdi.
berkenalan - tanishmoq
Mereka berkenalan beberapa tahun dahulu di Malaysia.73
Ular bir necha yil muqaddam Malayziyada tanishganlar.
bertembakan - mushtlashmoq
Beberapa orang bertembakan kerana masalah itu.
Bu muammo tufayli bir necha odam mushtlashib ketishdi.
-
memper-…-kan konfiksining qo’llanilishi
Ushbu qo’shimcha quyidagi so’z turkumlaridagi so’zlarga qo’shilgan holda fe’l yasaydi:
-
ot turkumidagi so’zlarga qo’shilib fe’l yasaydi:
isteri (ayol, xotin) - memperisterikan (turmushga bermoq)
bunga (gul) - memperebungakan (gullamoq)
senda (hazil) - mempersendakan (hazillashmoq)
jodoh (nikoh) - memperjodohkan (erga bermoq)
-
fe’l turkumidagi so’zlarga qo’shilib fe’l yasaydi:
dengar(eshitmoq) - memperdengarkan (eshittirmoq)
lihat (ko’rmoq) - memperlihatkan (namoyish qilmoq)
tunjuk (ko’rmoq) - mempertunjukkan (namoyish qilmoq)
Ushbu qo’shimcha yordamida yasalgan fe’llar o’timsiz ko’rinishga ega bo’ladi. Masalan:
memperisterikan – turmushga bermoq
Raja itu memperisterikan puteri salungnya.74
Sulton to’ng’ich qizini turmushga berdi.
mempertunjukkan – namoyish qilmoq
Wakil-wakil kedutaan asing mempertunjukkan tarian kebudayaan masing-masing.75
Elchixona vakillarining har biri o’zlarining milliy raqslarini namoyish qilishdi.
memperlihatkan – ko’rsatmoq, namoyish etmoq
Pelukis itu memperlihatkan lukisannya yang baru selasai.
Rassom o’zining yaqinda tayyor bo’lgan suratini namoyish qildi.
memperkatakan – so’zlab bermoq
Beliau memperkatakan teori yang terbaharu.76
U kishi o’zining yangi nazariyasi haqida so’zlab berdi.
memper-…-kan qo’shimchasi o’zakka qo’shilib quyidagi ma’nolarni beruvchi so’zlarni yasaydi:
-
biror ish-harakatning amalga oshishiga sababchi bo’lmoq:
temu (uchrashmoq, tanishmoq) - mempertemukan(uchrashtirmoq)
satu (bir, bitta) - mempersatukan (birlashtirmoq)
beristeri (uylanmoq) - memperisterikan (uylantirmoq)
-
biror ish qilishga undamoq, biror ishni boshqa kishi orqali bajarmoq:
dengar (eshitmoq) - memperdengarkan (eshittirmoq)
lihat (ko’rmoq) - memperlihatkan (namoyish qilmoq)
IV bob bo’yicha xulosa
Konfikslar – bir vaqtning o’zida o’zakning ham oldidan, ham oxiridan qo’shiluvchi qo’shimchalar bo’lib, malay tilshunosligida “apitan” deb ataladi. Qo’llanilish hajmi jihatidan konfikslar prefikslardan keying eng ko’p qo’llaniluvchi fe’l yasovchi qo’shimchalar hisoblanadi. Prefiks singgri, konfikslar o’zakka qo’shilganda ham morfonematik o’zgarishlar sodir bo’ladi. Bunda faqatgina konfiksning oldingi qismida o’zgarishlar sodi bo’ladi, ikkinchi qismi esa hech qanday o’zgarishlarga uchramaydi. Ushbu o’zgarishlar asosan men-…-kan konfiksi qo’llanilgan holatlarda uchraydi.
men-…-kan buruk (yomon) - memburukkan (yomonlashtirmoq)
men-…-kan sampai (yetmoq) - menyampaikan (yetkazmoq)
XULOSA
Avstronez tillari oilasiga kiruvchi boshqa bir qator tillar singari malay tili ham nihoyatda boy til hisoblanadi. Ushbu til oilasi boshqa til oilalariga mansub bir qator xususiyatlarga ega bo’lishiga qaramasdan, ularning hech biriga aynan o’xshamaydi. Ushbu til oilasi, jumladan uning tarkibiga kiruvchi malay tili ham tarkibida yasama fe’llarning nihoyatda ko’p ekanligi bilan ajralib turadi. Ushbu ishimizda malay tilidagi yasama fe’llarni o’rganish jarayonida quyidagi natijalarga erishildi:
-
Malay tilidagi fe’llar quyidagi morfologik xususiyatlarga ega:
-
O’timli va o’timsizlik xususiyatlariga ega;
-
Boshqa so’z turkumlaridan yasalish xususiyatiga ega;
-
Fe’llarning bo’lishsizlik hamda zamon shakllari leksik yo’l bilan yasaladi;
-
Malay tilidagi fe’llar gapda fe’l kesim vazifasini bajarib keladi(fe’llarning sintaktik xususiyati).
-
Avstronez tillari, jumladan, malay tili ham agglutinativ tillar tipiga mansub bo’lib, yangi so’zlar asosan affiksatsiya usuli yordamida, ya’ni o’zakka qo’shimchalar qo’shish yordamida yasaladi. 1998-yilda Malayziya tilshunos olimlari tomonidan mazkur tilda mavjud so’zlarning 10.000 tasi ustidan lingvistik-miqdoriy tahlil o’tkazildi. Ushbu tahlil natijasida, olimlar hisob-kitobiga ko’ra, 10.000 ta so’zdan 2887tasi yoki 29 foizi affiksli ekanligi ma’lum bo’ldi. Boshqacha aytganda, gazeta va jurnallardagi har 100 ta so’zning 29 tasida affiks ishtirok etadi. Shu sababli ham, mazkur tilni o’rganuvchilar malay tilidagi fe’llarning affiksatsiya usuli yordamida yasalishi hodisasiga alohida ahamiyat qaratmog’i maqsadga muvofiq bo’lar edi. Zeroki, aynan ushbu qoidalarga asoslangan chuqur bilim o’quvchilarning malay tilida chop etilgan turli adabiyotlarni puxta tushuna olishlari uchun zamin yaratadi.
-
Malay tilidagi yasama fe’llar ham affiksatsiya usulida yasaladi. Ushbu tilida fe’l yasovchi affikslarning barcha turini, ya’ni prefiks, suffiks, konfiks va infikslarni ko’rishimiz mumkin. Ammo, qo’llanilish darajasi jihatidan eng yuqori ko’rsatkich prefikslarga tegishli bo’lsa, infikslar malay tilidagi eng kam ishlatiluvchi qo’shimchalar hisoblanadi. Miqdor jihatidan qiyoslash maqsadida fe’l yasovchi qo’shimchalarning gapda qo’llanilishi darajasi ko’rib chiqilgach, shu narsa ma’lum bo’ldiki, malay tilidagi eng ko’p qo’llaniladigan fe’l yasovchi qo’shimchalar meN- prediksi hisoblanar ekan. 1998-yilgi tahlil natijalari shuni ko’rsatadiki, malay tilidagi har 13ta so’zning birida ushbu fe’l yasovchi prefiks ishtirok etadi.
-
Malay tilida affiksatsiya yordamida fe’llar yasalishi jarayonida bir qator tovush o’zgarishlari sodir bo’ladi. Jumladan:
-
Tovush tushishi hodisasi. meN- qo’shimchasi m, n, ny, ,g, r, l, w va y harflari bilan boshlanuvchi so’zlarga qo’shilganda qo’shimcha oxiridagi n harfi, beR- qo’shimchasi esa r harfi bilan boshlanuvchi so’zlarga hamda kerja, ajar va unjur so’zlariga qo’shilganda prefiks oxiridagi r harfi tushirib qoldiriladi.
-
Tovush almashishi. meN- prefiksi b harfi bilan boshlanuvchi tub so’zlarga hamda f, p va v harflari bilan boshlanuvchi o’zlashma so’zlarga qo’shilganda affiks oxiridagi n mga o’zgaradi.
-
Malay tilida fe’l yasovchi qo’shimchalar nafaqat tub so’zlardan yangi so’z yasaydi, balki boshqa tillardan o’zlashgan so’zlarga qo’shilgan holda ham fe’l yasashga xizmat qiladi.
ADABIYOTLAR RO’YXATI
O’zbek tilida:
-
Karimov I.A. “Ma’naviy yuksalish yo’lida”, Toshkent, “O’zbekiston” nashriyoti, 1998-yil.
-
Karimov I.A. “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari”, Toshkent, “O’zbekiston”, 2009.
-
Akobirov S.F., Magrufov Z.M., N.M.Mamatov, “O’zbek tilining izohli lug’ati”, Moskva. “Rus tili nashriyoti”, 1981.
-
Hamroyev.M.A. “O`zbek tilidan ma’ruzalar matni”. Toshkent 2007.
-
Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug’ati.-T.: “O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2002.
-
Meliyev K. “Turkiy tillarda fe’l kategoriyasi”, Toshkent, 2001
-
Shomatov O.N. Hindiy tili me’yoriy grammatikasi.-T.: TOSHDSHI, 2010.
-
Irisqulov M. “Tilshunoslikka kirish”, Toshkent, O’qituvchi, 1992.
-
Tojiyev Y. “Hozirgi o’zbek adabiy tilida “egalik va kesimlik” ma’nosini ifodalovchi so’z yasovchi affiksalar sinonimiyasi”. Toshkent, 1974.
Rus tilida:
-
Аракин, Грамматика индонезийского языка, Москва, 1972.
-
Земская Е.А. Понятие производности, оформленности и членимости основ / Развитие словообразования современного русского языка. - М., 1966.
-
Дорофеева Т.В., Кукушкина Е.С. “Учебник малайского (малайзийского) языка”. МГУ Издательский дом «Гуманитарий», 2006.
-
Лазова. М.В. “Русча- ўзбекча луғат”.Чет тил ва миллий тил.Т.:1953.
-
Маслов Ю.С. Введение в языкознание. - М., 1987.
-
Реформатский А.А. Введение в языкознание. - М., 1967.
-
Фортунатов Ф.Ф. Избранные труды. - М., 1957.
Malay tilida:
-
Abdul Hamid Mahmud, Hashim Hj Musa. Tatabahasa Dewan. Edisi Baharu. Kuala Lumpur. 2003.hl.82-90.
-
Asraf, Mohd. Khir Kassim, Amir Hazlin Lir. Bahasa Melayu.Ulang Kaji Target.Dasar Cetak. Malaysia.2006
-
Asraf Zaiton.Sistem Bahasa.Selangor.2006
-
Almaster. Easy way to master the Indonesian Language.Jakarta.2002.
-
Farid Osman.Tatabahasa Dewan Edisi Baharu. Dewan Bahasa dan Pustaka.KL.2004 Kamus Besar Bahasa Indonesia. Balai Pustaka. Departmen Pendidikan dan Kebudayaan. 1991.
-
Kamus dwibahasa.Oxford Fajar. M.Hawkins.Selangor.2006.
-
Kamus Pelajar. Dewan Bahasa dan Pustaka.Kuala Lumpur 2002.
-
“Malay dictionary”. Pelanduk Publication. 2010.
-
Majalah “Dewan Bahasa”. 2012.
-
Nik Satiah Karim, Farid M.Onn. “Tatabahasa Dewan, Edisi Baharu”.
Ingliz tilida:
-
Othman Sulaiman, “Malay for everyone”, Pelanduk publications, Malaysia 2009.
-
Hornby A.S. “Oxford Advanced Learner’s Dictionary”, Oxford University Press. 2005.
Foydalanilgan internet saytlari:
http://www.philology.ru
http://www.BahasaMelayu.com
http://www.answers.com/malaysianlanguage.html
http://www.wikipedia.org/malaylanguage.html
http://www. encyclopedia.com/doc/1E1-IndoArya.html
http://matling.spb.ru/whatsit.html
http://sgpi.ru/wiki/index.php
http://www.detskiysad.ru/rech/metodika03.html
http://www.oval.ru/enc/92158.html
http://www.i-u.ru/biblio/archive/osnovi_sistemnogo_analisa/01.aspx
http://www.kursach.com/biblio/0006001/101.htm
http://ref.by/refs/62/13614/1.html
http://www.vestnik-kafu.info/journal/1/6/
http://www.wikiznanie.ru/ru-wz/index.php/
http://www.tspu.tula.ru/res/lang/yazykozn/jaz_zn_10.htm
http://bigsoviet.org/Bse/GOGO-KONG/1016.shtml
Do'stlaringiz bilan baham: |