Toshkent davlat sharqshunoslik instituti uzoq sharq va janubiy osiyo tillari fakulteti bitiruv malakaviy ishi

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

                                                                               

52

II-bob. O’zbek va xitoy cholg’u asboblarining leksik-struktur tahlili

 

Ushbu bob doirasida biz xitoy cholg’u asboblari ma’nosini bildiruvchi 

iyerogliflarning yasalish usullari, o’zbek cholg’u asboblarining nomlari qaysi 

tildan olinganligi va ma’nolari, tuzilishi haqidagi ma’lumotlarni yoritamiz. 

 

          2.1 Xitoy cholg’u asboblarining leksik-struktur tahlili 

1.  

笛子 dizi – “bambuk fleytasi”. Mazkur so’z sodda so’z bo’lib, ikki iyeroglifdan 

va ikki bo’g’indan iborat; birinchi iyeroglif 

笛 di – “bambuk

99

”; ikkinchi iyeroglif 

子 zi – sufiks (so’z yasovchi sufiks) vazifasiga ega. Ko’ndalang bambuk nay zhudi 

竹笛 odatda, janubda torli va puflab chalinadigan musiqada ishlatiladi. Qadimgi 

ma’lum bo’lgan zhudi 

竹笛 nayi Urishuvchi podsholiklar davri (eramizdan avvalgi 

475-221-yillar) ga tegishlidir. Mazkur nay Цзэе knyazi I qabridan topilgan bo’lib, 

bu asbob oliy navli qora bambukdan yasalgan

100

. 

  

2. 

笙 sheng – “shen” (milliy damli cholg’u asbobi) – mazkur so’z tub so’z bo’lib 

bir iyeroglif va bir bo’g’indan iborat.  Xitoy iyeroglifi yordamida yoziladigan 

sheng 

笙 (labda chalinadigan organ) asbobi nomi ikki qismdan iborat bo’lib, 

“hayot: avlodni davom ettiruvchi “ va “bambuk” ma’nosini bildiradi. Bu asbobni 

kashf etilishi rivoyatiga ko’ra, u qadimda ma’buda – odamning ajdodi Nyuyve 

nomi bilan bog’liq. Sheng 

笙 ham millatning xalq cholg’u ansambllarida hamda 

an’anaviy xitoy operasining turli mintaqaviy ko’rinishlarida jo’r bo’lish uchun 

keng foydalaniladi

101

.    

 

3. 

唢呐 – “suona” (milliy damli cholg‘u asbobi) – mazkur so’z sodda o’zlashma 

so’z bo’lib,ikki iyeroglif va ikki bo’g’indan iborat;  “sona” ya’ni “surnay” so’ziga 

taqlid qilib yasalgan va fonetik kalkalash orqali iste’molga kiritilgan. Suona 

唢呐 

(2-tilli gorn) til bilan chalinadigan xitoy asbobi hisoblanadi va ehtimol, kelib 

chiqishiga ko’ra Yaqin Sharqdagi ikki daryo oralig’i hudududagi qadimgi 

Mesopotamiyaga borib taqaladi. Bu asbob xitoyga G’arbiy va Sharqiy Jin  sulolasi 

davri (eramizning 265-420-yillari) kelib qolgan va sekin – asta saroy zodagonlari 

va oddiy xalq orasida tarqalgan. Hozirgi vaqtda sona xalq cholg’u ansambllarida 

keng ko’lamda ishlatiladi

102

.   

  

4. 

葫芦丝 hulusi– “qovoq shaklidagi fleyta”. Mazkur so’z murakkab so’z bo’lib, 

uch iyeroglif va uch bo’g’indan iborat. Bu yerda birinchi iyeroglif 

葫

 hu alohida 

                                                 

99

 Китайско-русский словарь.- Шанхай , 2006.-187-bet. 

100

 Wang Zichu  Китайские музыкальные инструменты.-52-bet. 

101

 Yuqorida keltirilgan  manbaa .-59-bet 

102

 Yuqorida keltirilgan  manbaa .-58-bet. 

---

                                                                               

53

ma’noga ega emas,  

葫 芦

 hu lu iyeroglifi – qovoq shaklidagi damli cholg’u 

asbob

103

; uchinchi iyeroglif  

丝 si – ipak

104

 degan ma’noga ega. 

 5. 

箫 xiao– “xitoycha kichik nay”. Mazkur so’z tub so’z bo’lib, bir iyeroglif va bir 

bo’g’indan iborat. 

箫 xiao  iyeroglifi- zamonaviy xitoycha nay ma’nosiga ega. 

Uzinasiga chalinadigan (hushtak) nay xiao 

箫 bambukdan yasaladi va uni 

chalganda vertikal holatda ushlanadi. Bu nay haqida Han sulolasi davri (eramizdan 

avvalgi 202- eramizning 220 yillari) ga tegishli qabrlarga ko’milgan sopol 

haykalchalar orqali tasavvurga ega bo’lish mumkin. Bu asbob, ehtimol di nayidan 

ham qadimgi bo’lishi mumkin. Tan va Sun sulolasi davri bilan sanaluvchi chiba

尺

八 deb ataluvchi xiao 箫  nayining turli xillari hozirgi xiao 箫 nayining ajdodi 

hisoblanadi

105

.    

 

6. 

琵琶 pipa –  “ torli cholg’u asbob pipa”. Mazkur so’z sodda o’zlashgan so’z 

bo’lib, ikki iyeroglif va ikki bo’g’indan iborat. Xitoy tiliga forscha “barbat” 

atamasidan fonetik kalka orqali iste’molga kiritilgan, ya’ni fonetik o’zgarishga 

duch kelgan. Kalta ud azaldan xitoy musiqa asboblari majmuiga kiradi va u yerda 

u pipa deb ataladi. Biroq, xitoy xroniklari ma’lumot berishicha, ud- ajnabiy asbob 

Xitoyga G’arbiy O’lkadan kelib qolgan. Farmer udning Xitoyga kirib kelishini 

Xitoy imperatori Vu-Tining o’zi bilan birga “yovvoyi” asbob ya’ni Farmerning 

aytishicha, turkmancha barbat chaluvchi mashshoqni olib kelgan turk malikasiga 

uylanishi bilan bog’laydi.  Aynan shu mashshoq Xitoy musiqasiga o’z 

mamlakatining yetti modusini olib kirgan. Pipa nomining o’zi esa, Farmerga ko’ra, 

forscha “barbat” atamasining fonetik o’zgargan shaklidir

106

. 

 Suy va Tan sulolalari davrida ud pipa 

琵琶 chertib chalinadigan asboblar 

orasida muhim hisoblanadi. Bo‘yni qayrilgan pipa 

琵琶(lyutnya pipa) va 5 torli 

pipa 

琵琶 asboblarining vatani Yaqin Sharqning Ikki daryo – Dajla va Frot oralig‘i 

(“yarim oy hosildor” hudud) hisoblanib, eramizning 4 asrida qadimgi  Buyuk ipak 

yo‘li orqali Xitoyga kirib kelgan. Bu asbobning birinchi ko‘rinishi noksimon 

korpusga, boshi qayrilgan, to‘rt torli va to‘rt pardaga (lad) egadir. Besh torli pipa 

琵琶 ham shunday shaklda, lekin xajmi lyutnya pipaga nisbatan biroz kichikdir. 

Tan va Suy sulolalari davridan keyin bir asbob – an’anaviy xitoy torli chertib 

chalinadigan asbob bir oz o‘zgarishlarga uchrab, bugungi kunda ham mavjud. 

Chetdan kelganligiga qaramay, pipa xitoy asboblarining eng muhimlaridan biriga 

aylangan

107

. 

                                                 

103

 Китайско-русский словарь.- Шанхай , 2006.-367-bet 

104

 Китайско-русский словарь.- Шанхай , 2006.-852-bet 

105

 Wang Zichu   Китайские музыкальные инструменты.-52-bet. 

106

 Т.С.Вызго  Музыкальные инструменты Средней Азии (Исторические очерки). Издательство “Музыка” 

Москва 1980г  .-18-19-betlar. 

107

 Wang Zichu   Китайские музыкальные инструменты.-33-bet. 

---

                                                                               

54

 

7. 

筝 zheng– “chjen deb nomlanuvchi torli cholg’u asbob”. Mazkur so’z tub 

so’z bo’lib, bir iyeroglif va bir bo’g’indan iborat.   Sitra Zheng 

筝 ud pipa

琵琶

 va 

dumaloq ud juan kabi xitoyliklarning o’ziga xos yorqin ta’sirga ega chertib 

chalinadigan tor asbob hisoblanib, ko’pincha yakkaxon chiqishlarda ishlatiladi. 

Zheng 

筝 Bahor va Kuz podsholiklari davri (eramizdan avvalgi 770-476 –yillar) 

ning oxirlarida keng tarqalgan. Bu asbobning qadimgi namunasi o’z shakliga ko’ra 

taxminan 2500 yil yosh deb belgilangan. Hozirgi zheng 

筝 16 torga egadir. Sitra 

zheng

筝 musiqaga bezak beruvchi yoqimli tembrga ega. U ko’pincha ashula, raqs 

va an’anaviy xitoy operasi uchun jo’r bo’lishda ishlatiladi

108

.   

  

8. 

扬琴   yangqin– “xitoycha tsinbal”.  Mazkur so’z yasama so’z bo’lib, ikki 

iyeroglif va ikki bo’g’indan iborat;  birinchi iyeroglif  

扬

 yang –“ qoqmoq

109

” ; 

ikkinchi iyeroglif  

琴

 qin – “cholg’u asbob

110

” ma’nosiga ega. Yangqin 

扬琴

Sichuan qo’shiqchiligida yetakchi o’rinni egallaydi. Tahmin qilinishicha Yangqin

扬 琴

ning ajdodi Yaqin Sharqda keng tarqalgan va keyinchalik Xitoyga olib 

kelingan  qadimgi zarbli cholg’u asbob bo’lishi mumkin. An’anaviy yangqin 

扬琴

trapetsiya yoki kapalak shaklidagi 90-97 sm.li korpusga ega bo’lib uning  8, 10 va 

12 torga ega uch xil turi mavjud. Bu cholg’u asbobni ikkita bambukdan yasalgan 

maxsus tayoqchalar yordamida torlariga urib chiroyli musiqiy ohang taratib 

chalinadi

111

.  

 

9. 

冬不拉 dong bu la –“do’mbira”. Mazkur so’z sodda o’zlashgan so’z bo’lib, uch 

iyeroglif va uch bo’g’indan iborat. Xitoy tiliga turkiy tildan  fonetik kalka orqali 

iste’molga kiritilgan. O’zbek do’mbirasi ikki torli bo’lib,nok shaklidagi  korpusga 

ega. Odatda do’mbrani huddi dutor kabi ikkala torini baravar chertib 

chalinadi

112

.Do’mbira qozoqlarning asosiy asboblaridan biridir.

113

 

 

10. 

阮 ruan– “ruan”yoki “dumaloq ud”. Mazkur so’z tub so’z bo’lib, bir iyeroglif 

va bir bog’indan iborat. Ushbu cholg’u asbob  o’z nomini Sharqiy Jin sulolasi 

davridagi ( 317-420yillar) adabiyotchi Ruan Xian  nomi bilan bog’liq bo’lib, u bu 

                                                 

108

 Yuqorida keltirilgan manbaa .-55-bet 

109

  Китайско-русский словарь.- Шанхай , 2006.-1054-bet. 

110

 Китайско-русский словарь.- Шанхай , 2006.-722-bet. 

111

 Wang Zichu   Китайские музыкальные инструменты.-85-bet. 

112

  Ф.Кароматов  Узбекская инструментальная музыка Издательство “литературы и исскуства им. Гафура 

Гуляма” Ташкент 1972г . стр.116 

113

 O’zbek do’mbiralaridan farq qilgan holda qozoqcha do’mbiraning 2 xil turi mavjud: nok shaklidagi rezonator-

korpusli va uchburchak yoki to’rtburchak shakldagi korpusli. Qarang. Б.Гизатов. Казахский  государственный 

оркестр народных инструментов им. Курмангазы. – Алма-Ата, 1957, стр. 143 

---

                                                                               

55

asbobni chalish bo’yicha shuhrat qozongan. Hozirda Xitoyda uni qisqartirilgan 

holda ruan 

阮 deb ataydilar

114

.  

 

11. 

柳琴 liu qin – “ud pipa”. Mazkur  so’z yasama so’z bo’lib,ikki iyeroglif va 

ikki bo’g’indan iborat;  birinchi iyeroglif 

柳

 liu – “majnuntol

115

”; ikkkinchi 

iyeroglif  

琴

 qin – “cholg’u asbob” ma’nosiga ega. Ushbu cholg’u asbob Xitoyga 

eramizning 4-asrida qadimgi Buyuk Ipak Yo’li orqali kirib kelgan

116

. 

  

12. 

鼓  gu– “baraban”. Mazkur so’z tub so’z bo’lib, bir iyeroglif va bir bog’indan 

iborat; oddiy so’z yasalish usuli orqali yasalgan. Baraban - insoniyatning eng 

qadimgi musiqa asboblaridan biri bo’lib, u nafaqat Xitoyda, balki ko’pgina dunyo 

xalqlari orasida keng tarqalagan asbobdir. 2000 yillik o’tmishga ega bo’lgan 

qadimgi Xitoyga tegishli hujjatlarda barabanning o’nlab turli shakllari bayon 

etilgan.

117