Toshkеnt davlat sharqshunoslik instituti sharq filologiyasi fakultеti

II BOB. FORS TILIDA RANG VA MAZA - TA’M BILDIRUVCHI SIFAT LEKSEMALARNING USLUBIY XUSUSIYATLARI
2.1. Rang –tus sifatlarining uslubiy voqelanishi
Ma’lumki, fors tilida سفیدoq, سیاهqora, قرمزqizil, زردsariq, آبیzangori, سبز yashil kabi bir qator sifat leksemalar predmetning rang – tusini ifodalaydi. Ot turkumiga oid soʻzlar oʻz tabiatiga koʻra bir qator belgi–xususiyatlarni oʻzida mujassamlashtiradi, boshqacha qilib aytganda, belgi –xususiyat otlarning doimiy yoʻldoshi boʻlib, ulardan ajrala olmaydi. Rang bildiruvchi sifatlarning har biri oʻziga xos semantik strukturasi va uslubiy xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ularning uslubiy imkoniyatlari, okkazional semalarni ifodalash xususiyati nutq jarayonida yuzaga chiqadi.

Bitiruv malakaviy ishimizning mazkur faslida aynan rang – tus sifat leksemalarning uslubiy ma’no qirralari haqida soʻz boradi. Dastavval, rang – tus sifatlari orasida badiiy ijodda eng faol leksemalardan boʻlmish, سفید oq vaسیاه qora sifat leksemalari xususida toʻxtalmoqchimiz. سیاهqora sifat leksemasi nutqda faqat predmetning rangini koʻrsatish maqsadida qoʻllanganda, emotsional – ekspressivlikdan holi boʻladi, uning vazifasi rang toʻgʻrisida xabar, ma’lumot berish bilangina cheklanadi. Nafaqat qora sifat leksemasi, balki barcha rang – tus sifatlariga ham xuddi shu fikrni aytish mumkin. Masalan, مداد سیاه qora qalam, دفتر سفید oq daftar, آسمان آبی moviy osmon, خون قرمزqizil qon va hokazo. Bu birikmalarda biz hech qanday uslubiy ma’no xususiyatlariga duch kelmaymiz. Chunki bunday birikmalar uslubiy boʻyoqdorlikdan holi hisoblanadi. Biroq bu sifat leksemali birikmalarning hokim boʻlagi oʻzgarsa, sifat leksemalarning ma’no qirralari ham oʻzgarishga yuz tutishi, yana ham aniqrogʻi uslubiy ma’no kasb etishi mumkin. Masalan, شب سیاه qora tun, دل سفید oq koʻngil, دنیای قرمز qizil dunyo kabi.

سیاه qora leksemasi soʻzlovchi yoki yozuvchining oʻz nutqi qaratilgan shaxsga boʻlgan munosabati nuqtai – nazaridan matnga bogʻliq holda ijobiy yoki salbiy ekspressivlikni ifodalashi mumkin. Bu leksema inson organizmining yuqori qismida joylashgan a’zolar ( موsoch, چشمkoʻz, ابرو qosh)ni tasvirlash maqsadida qoʻllanganda rang ma’nosiga ijobiylik semasini ham kiritadi:
سیاه qora sifatinig چشم koʻz soʻzi bilan birikib kelish holati:
همان چشمان سیاه قدیمی را دید[ 4:26]

Oʻsha oldingi qora koʻzlarni koʻrdi
زن زیبا و لاغر و رنگپریده ای که چشم سیاه داشت [3:75 ]

Rangi siniqqan, ozgʻin ayolnning koʻzlari qop-qora edi
سیاه qora sifatinig مو soch soʻzi bilan birikib kelish holati:
با موی سیاه و چشمان درشت، چشمانی غمناک با دخترم حرف میزد [2:76 ]

Qora sochli, koʻzlari katta-katta va ma’yus, qizim bilan gaplashib turardi




موی سیاه و در دست زیبای سفیدش که چند انگشتر در انگشت چهارم داشت [1:98 ]

Qora sochli va chiroyli oppoq qoʻllarining toʻrtinchi barmog‘ida bir nechta uzuk taqilgan edi
سیاه qora sifatinig ابرو qosh soʻzi bilan birikib kelish holati:
دخترک با موها و ابروان سیاه ، به رغم حالت جدی نگاهش به این زن ناشناس دوخته بود [4:12 ]

Qora soch, qora qosh qizloq gʻazab bilan bu notanish ayolga tikilib turardi
Keltirilgan misollarda mualliflarning oʻzlari tasvirlayotgan kishilarga boʻlgan ijobiy munosabati ularga tegishli boʻlgan a’zolarning belgilarini sifatlashlar yordamida keltirish orqali ifodalanmoqda. Demak, سیاه qora leksemasi bu oʻrinda rang – tusni bildirishdan tashqari muallifning kayfiyatini, mehr – muhabbatini ham ma’lum darajada bildirib kelayotir. Umuman, چشم koʻz, موsoch, ابرو qosh kabi a’zolarga nisbatanسیاه qora leksemasi epitet sifatida qoʻllanganda ijobiy munosabat semasi ma’lum darajada aks etadi. Quyidagi misolda esa boshqacha holat koʻzga tashlanadi:
این روزها قاتلین چقدر سیاه دل شده اند [2:87 ]

Shu kunlarda qotillar shu qadar ichi qora boʻlib ketganlar
Muallifning oʻzi tasvirlayotgan kishi xarakteridagi odob–axloq normalariga mos kelmaydigan jihatlar – munofiqlik, gʻalamislik, gʻiybatchilik, ochkoʻzlik, berahmlik singari sifatlarni koʻrsatishga intilishi uning سیاه qora leksemasini salbiy semada qoʻllashga asos boʻlgan.

Quyidagi misollarda ham سیاه qora sifatining salbiy ottenkasini kuzatish mumkin.

Bu misolda نان سیاه birikmasi tarkibida سیاه qora “juda kam, faqirona” ma’nosini anglatib kelmoqda:
بعد از آنکه این خیال خودکشی در دل جوان جایگیر شد متبسم گردید و با نان سیاه خودش سازش کرد [ 3:67]

Bu yosh qiz oʻz joniga qasd qilish fikridan qaytgandan soʻng jilmayib, shu qora noniga ham koʻnikdi
Quyidagi misollarda روزگار سیاه, روز سیاه kabi birikmalar tarkibida, سیاه qora leksemasi ayanchli, qiyin davrni ifodalashda qoʻllangan. سیاه qora leksemasi bu oʻrinda yuqorida qayd etilgan salbiy belgilarni o‘zida mujassamlashtirgan va matnga bogʻliq holda ma’no anglatish doirasini kengaytirgan.
و پولی بدست آورد که اگر در روزگار سیاه سابق بدست میآورد ثروتی محسوب میشد [ 1:27]

Ozgina pulni qoʻliga oldi, agar bu pul oʻsha qora kunlarda boʻlganda katta boylikka teng boʻlgan boʻlardi



آدمهای رذلی که با آنها رفت و آمد داشتند او را به روز سیاه انداختند [ 3:73]

U bilan muomala qilib yurgan razil odamlar uni qiyinchilikka tashlab qoʻydilar
فرزندان خانوادههای آبرومند که اکنون به روز سیاه نشسته بودند [1:44 ]

Obroʻli oilalar farzandlari ham hozirda qiynalib qolgandilar
شب سیاه birikmasi tarkibida سیاه qora sifati salbiy ottenkada emas, intensivlikni anglatish uchun xizmat qilmoqda. Bunda tunning qorongʻuligini yanada ta’kidlash, ma’noni kuchaytirish yuzaga kelmoqda.
اما فعلا در این خانه غرق سکوت در شب سیاه با این زن محتضر و دو کودکی که بی سر و صدا در گوشهای کزکرده اند [ 2:48]

Ammo hozir sukutga choʻkkan uyda qop-qorongʻu tunda….
درون شب سیاه خیره شدم، هم آرزو داشتم که او وحشت را از درون کلماتم بشنود و هم دلم نمیخواست [ 3:88]

Qop-qora tun qurshovida u bu dahshatni gaplarimdan bilim olishini istardim, ham ichimda xohlamasdim
Zafar Pardayevning “Oʻzbek tilida sifatlarning semantik – uslubiy xususiyatlari” nomli ilmiy monografiyasida qora leksemasining yana quyidagi okkazional semalarni ifodalashi mumkinligi e’tirof etilgan: motam, qaygʻu, kun, kunning ma’lum vaqti, yorugʻlik – qorongʻulik darajasi kabi. Tadqiqotda olim qora leksemasining yigirmaga yaqin semasi xususida fikr bildirib oʻtgan¹⁵.

A.N.Kononov qora sifat leksemasining ma’nolarini tadqiq etib, bu leksema bilan “katta”, “yirik”, “muhtasham”, “ulug‘”, “qudratli”, “kuchli”, “pokiza”, “musaffo”, “quruqlik”, “yer”, “zulmat koʻki”, “shimol” kabi semalar ifodalanganligini koʻplab misollar yordamida izohlab bergan edi.

Fors tilida سیاه qora leksemasi quyidagi ma’nolari mavjud:

^16معنی سیاه در فرهنگ معین
سیاه هرچیزی که برنگ ذغال باشد، تیره وتاریک، حبشی
۱ - ( صفت ) آن چه برنگ زغال باشد اسود	۲ - تیره تاریک .
۳ - ( اسم ) رنگ زغال سواد . توضیح تیره ترین رنگهاست و آن رنگی است خارج از دسته رنگهای اصلی و فرعی . چون این رنگ را به رنگ دیگر اضافه کنند آن را تیره سازد مقابل سفید	۴ - کسی که سیاه پوست باشد .
۵ - حبشی زنگی .	۶- اسب سیاه رنگ .
۷ - خط چهارم از جمله هفت خط جام ارزق .	۸ - ( صفت ) مست طافح سیاه مست .
۹ - نحس شوم . یا بازار سیاه . بازاری که در آن قیمت اشیائ را بیش از قیمت اصلی خرید و فروش کنند . یا ( میان ) سیاه و سفید فرق کردن ( تشخیص دادن ) خواندن و توانستن سواد داشتن .نام اسب اسفندیار است و چون سیاه بوده بدین نام میخوانند	و در برخی از لحظات، بخت سیاه ربرتا صرفا چون ابر تیرهای مینمود که بر دنیای آفتابیاش موقتا سایه انداخته باشد.

^17معنی سیاه در فرهنگ فارسی عمید
صفت) هر چیزی که به رنگ زغال باشد	رنگی مانند رنگ زغال.
صفت) تیره، تاریک.	صفت) کسی که پوست بدنش سیاه باشد، حبشی، زنگی.
صفت) [مجاز] آلوده به گناه.	صفت) [مجاز] کم ارزش، پست
صفت) [مجاز] بدیمن، نامبارک	صفت) [عامیانه، مجاز] کثیف، چرک.

^18معنی سیاه در لغت نامه دهخدا
|| غلام حبشی و زنگی. (برهان ) (از جهانگیری ) (فرهنگ رشیدی ) (آنندراج ) : ایستاده بخشم بر در اواین بنفرین سیاه روخ چکاد.	سیاه. (ص ) در مقابل سفید.
- پول سیاه ؛ پولی که از نیکل و مس سکه زنند.- حرف سیاه ؛ حروفی که در مطبعه از لحاظ قطع و درازا به همان نسبت حروف معمولی باشد ولیکن درشت تر از پهنا.- روسیاه : ز بس زنگی کشته بر خاک راه زمین گشته بر آسمان روسیاه.	|| تاریک. مظلم : شب سیاه بدان زلفکان تو ماندسپید روز بپاکی رخان تو ماند.
قلب سیاه : نقد دلی که بود مرا صرف باده شدقلب سیاه بود از آن در حرام رفت.	رجوع به ذیل این ترکیب و سیاه روی شود.- سیاه گشتن دل ازچیزی ؛ سیر شدن دل از آن ، چنانکه پروای حال او نکند و هرگز بدو توجه ننماید : مراد من ز خرابات چونکه حاصل شددلم ز مدرسه و خانقاه گشته سیاه
خط چهارم است از جمله ٔ هفت خط جام که خط ازرق باشد. (برهان ) (جهانگیری ) (فرهنگ رشیدی. || (اِ) اسب سیاه بطور مطلق : تو بردار زین و لگام سیاه برو سوی آن مرغزاران پگاه	|| نحس. شوم. || وارون. وارونه. || مست طافح از خود بی خبر. (برهان ) (جهانگیری ) : زلفت که بد سیاه خرابات لعل توهشیار گشت و چشم تو مانده ست در خمار

Yuqorida keltirilgan lugʻatlarda berilgan ma’nolarini umumlashtirgan holda سیاه qora sifatining quyidagi ma’nolarga egaligi aniqlandi:

Ma’nosi	Sinonimlari
qora qorongʻu hafa gʻamgin qovogʻi soliq baxtsiz iflos	تاریک ، تیره رنگ ، سیاه ، تیره ، تار ، ظلمانی، زشت ، تاریک ،مشکی ، سیاه رنگ ، تیره ، چرک و کثیف ، تهدید امیز، سیاه ، افسرده ، غمگین ، عبوس، گرفته ، اندکی تیره، شوم ، سیاه ، ناموفق ، بد بخت ، بدشگون ، نحس ، سیاه بخت ، تیره بخت ، بدیمن ، بخت برگشته، کثیف ، سیاه