Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

tämis. – Sharqdan  xoqonga  lashkar  yo‘llaylik, debdi (Ton.29). 
Tabğačğaru  Qonï  säŋünüg  ïdmïs,  Qïtañğaru  Toŋra  Sämig 
ïdmïs.  –  Tabg‘achga  Qo‘ni  sangunni  yuboribdi,  Qitanga 
To‘ngra Semni yuboribdi (Ton.9). 
Jo‘nalishning  -a  (-ya),  -ä  (-yä)  affiksi:  qağanïma  – 
xoqonimga, bodunuma – xalqimga, qanïŋa – xoningga, inimä – 
inimga, biriyä – o‘ngga, yïraya – so‘lga. Qağanïma ötünüp sü 
ältdim. – Xoqonimga o‘tinib, lashkar eltdim (Ton.18). 
-ru,  -rü  affiksi  bilan  ifodalangan  jo‘nalishning  misoli: 
aŋaru – unga qarab. -ra, -rä: tašra –  sirtga, tashqariga, ičrä – 
ichga, ichkariga. 
Eng  eski  yodgorliklar  tiliga  xos  bo‘lgan  -ğaru,  -qaru,  -
gärü,  -kärü  belgisining  qoldiqlarini  hozirgi  o‘zbek  tilida  ham 
uchratamiz. Hozirgi tašqarï, yuqarï, ičkäri, teskäri  so‘zlaridagi 
-qarï,  -käri  qadimgi  jo‘nalish  qo‘shimchasining  qoldiqlaridir 
().  Lekin  u  hozirgi 
tilimizda o‘z vazifasini yo‘qotib, o‘zi birikkan so‘zga qo‘shilib 
ketgan.  Bu so‘zlar ayni  holatida  jo‘nalish  ma’nosini anglatadi. 
Ular  tarkibidagi  qaratqichning  qadimgi  ko‘rsatkichi  o‘z 
vazifasini 
yo‘qotganligi 
sabab 
so‘zlashuvda 
ularga 
jo‘nalishning  hozirgi  ko‘rsatkichini  qo‘shib  ham,  qo‘shmay 
ham  qo‘llash  mumkin:  tašqarï  cïqdï  –  tašqarïgä  cïqdï,  ičkäri 
kirdi  –  ičkärigä  kirdi,  teskäri  ögirildi  –  teskärigä  ögirildi 
singari. 
Tushum  kelishigi  ish-harakat  va  holatning  otga  (kimsa  yo 
narsaga)  tushganligini,  harakat  va  holatning  tushumini 
bildiradi. 
Masalan, 
Kimni 
ko‘rding? 
degan 
so‘roqqa 
Ulug‘bekni  deb  javob  qaytarilganda  ko‘rmak  fe’lining 
Ulug‘bekka kelib tushganligi anglashiladi. 
Qadimgi turkiy tilda tushum kelishigining -n; -nï, -ni; -ï, -i 
affikslari bilan bir qatorda -ğ, -g (-ïğ, -ig / -uğ, -üg) affiksi ham 
keng  qo‘llanilgan:  bodunuğ  –  xalqni,  süg  –  lashkarni,  tašïğ  – 

---

 
158
toshni,  isig  –  ishni.  Masalan,  To‘nyuquq  bitigida:  Türk  Bilgä 
qağan  türk  sir  bodunuğ,  oğuz  bodunuğ  igidü  olurur.  –  Turk 
Bilga  xoqon  turk  sir  xalqini,  o‘g‘uz  xalqini  boshqarib  turibdi 
(Ton.62). Altun yïšïğ aša kältimiz, Ärtis ögüzüg  käčä kältimiz. 
–  Altun  yishni  oshib  keldik,  Ertish  daryosini  kechib  keldik 
(Ton.37). 
Bitiglardan  misollar  keltiramiz:  Elligig  elsirätdimiz, 
qağanlïğïğ  qağansïratdïmïz,  tizligig  sökürtimiz,  bašlïğïğ 
yüküntürtimiz.  –  Davlatlini  davlatsizlantirdik,  xoqonlini 
xoqonidan  judo  qildik,  tizzasi  borni  cho‘ktirdik,  boshi  borni 
yukuntirdik  (K.18).  Türgäs  bodunuğ  uda  basdïmïz.  –  Turgas 
xalqini  qo‘qqisdan  bosdik  (K.37).  Čïğañ  bodunuğ  bay  qïltïm, 
az  bodunuğ  öküš  qïltïm.  –  Qashshoq  xalqni  boy  qildim,  oz 
xalqni  ko‘paytirdim  (Ka.10).  Otuğ  uδğuč  birlä  öčürmäs.  – 
O‘tni alanga bilan o‘chirilmaydi (MK.I.187). 
-n qo‘shimchasining  misoli:  Yabğusïn, šadïn anta ölürti. – 
Yabg‘usini, shadini o‘sha yerda o‘ldirildi (Ton.41–42). 
O‘rin-payt  kelishigi  ish-harakat  va  holatning  yuz  bergan 
o‘rnini  bildiradi.  Uning  qo‘shimchasi  -da,  -dä  /  -ta,  -tä  dir: 
qağanta – xoqonda, tağda – tog‘da, eldä – elda.  
Maqolda  shunday  kelgan:  Ağïlda  oğlaq  tuğsa,  arïqda  ötï 
ünär. – Og‘ilda buzoq tug‘ilsa, ariqda o‘ti unadi (MK.I.96). 
Chiqish kelishigini ifodalash uchun -dan, -dän, -dïn, -din, -
tan, -tän, -tïn, -tin, -dun, -dün bilan bir qatorda -da, -da / -ta, -
tä ham qo‘llanilgan.  
Ko‘k  turk  bitiglarida:  Türgäs  qağanta  körüg  kälti.  – 
Turgash  xoqondan  (sir  bilish  uchun  jo‘natilgan)  ko‘ruvchi 
keldi (Ton.29). 
Qadimgi  turkiy  tilda  hozirgidan  farqli  holda  yettinchi  – 
vosita  kelishigi  ham  qo‘llanilgan.  Uning  asl  ma’nosi  ish-
harakat va holatning biror narsa, biror vosita ko‘magida yuzaga 
chiqqanligini  bildiradi.    Bu  kelishik  belgisi  -n  bo‘lib,  o‘zak-
negizning fonetik-fonologik tabiatiga bog‘liq ravishda -ïn, -in / 
-un,  -ün  shakllariga  ega  bo‘ladi.  Matnlardan  misollar:  Süčig 

---

 
159
sabïn,  yïmšaq  ağïn  arïp,  ïraq  bodunuğ  anča  yağutïr  ermis.  – 
Shirin  so‘zi  bilan,  nafis  ipakligi  bilan  avrab,  yiroq  xalqni 
shunday yaqinlashtirar ekan (Ka.5); Tabğač bodunqa beglik urï 
oğlïn qul boltï, silik qïz oğlïn küŋ boltï. –  Tabg‘ach xalqiga bek 
bo‘ladigan o‘g‘il bolasi bilan qul bo‘ldi, suluv qiz bolasi bilan 
cho‘ri  bo‘ldi (K.7); Todunčsuz uwutsuz  suq yäk üčün saqïnčïn 
sözin  qïlïnčïn  y(ä)mä  közin  körüp  qulqaqïn  äšidip  tilin  sözläp 
äl(i)gin  sunup  adaqïn  yorïp  ürkä  üzüksüz  ämgätir-biz.  – 
To‘ymas,  uyatsiz,  suq  iblis  uchun  xayol  qilib,  so‘z  bilan,  ish 
bilan,  yana  ko‘z  bilan  ko‘rib,  quloq  bilan  eshitib,  til  bilan 
so‘zlab, qo‘l bilan sunub, oyoqda yurib, (besh tangri yorug‘ini) 
uzluksiz  azoblaymiz  (Huast.144–147);  Quš  qanatïn,  er  atïn.  – 
Qush qanoti bilan, er oti bilan (kuchli) (MK.I.70); Aš tatïğï tuz, 
yuğrïn  yemäs.  –  Oshning  toti  tuz  bilan,  lekin  laganda  quruq 
tuzning o‘zini yeyilmaydi (MK.III.38). 
Qadimgi  yozma  yodgorliklar  tiliga  xos  bo‘lgan  vosita 
kelishigining qoldiqlari hozirgi o‘zbek tilida ham uchrab turadi. 
Jumladan,  qïšïn-yazïn,  ertän  so‘zlari  tarkibidagi  -n,  -ïn  vosita 
ma’nosini  anglatadi.  Ularni  ko‘makchilar  bilan  almashtirib 
qo‘llash mumkin: qïšï bilän, yazï bilän, qïš boyï, yaz boyï; ertä 
bilän.  Yoki  ačïn-toqïn,  yüpün  so‘zlari  tarkibida  ham  vosita 
kelishigining ko‘rsatkichi saqlangan. 
XIV–XV asrlarga kelib, turkiy tilda kelishiklar soni bittaga 
qisqardi.  Qadimgi  yodgorliklar  tilida  ko‘p  qo‘llanilgan  vosita 
kelishigi  bu  davrda  uchramaydi.  Uning  vazifasini  o‘rin-payt 
kelishigi  va  birlä~bilä~ilä,  boyï  singari  ko‘makchilar  bajara 
boshladi. 
Shuningdek,  eski  o‘zbek  tilida  boshqa  kelishiklar  tizimida 
ham  o‘zgarish  sodir  bo‘ldi.  Masalan,  tushum  kelishigining 
qadimgi  -ğ,  -g  (-ïğ,  -ig  /  -uğ,  -üg)  affiksi  iste’moldan  chiqdi. 
Qaratqichning qadimgi -ğaru, -qaru, -gärü, -kärü; -ğar, -qar, -
gär,  -kär;  -ru,  -rü;  -ra,  -rä  ko‘rsatkichlari  ham  keyingi 
davrlarda uchramaydi. 

---

 
160
Urxun-enisey  bitiglari,  “Qutadg‘u  bilig”  asari,  “Devonu 
lug‘atit  turk”da  chiqish  kelishigi  ba’zan  -da,  -da  /  -ta,  -tä 
affiksi  bilan  ham  ifoda  etilgan.  Eski  o‘zbek  tilida  chiqish 
kelishigi bu shaklda uchramaydi. 
Shu  o‘rinda  Yusuf  Xos  Hojibning  “Qutadg‘u  bilig”  va 
hozirgi  o‘zbek  adabiy  tilidagi  kelishik  shakllarini  salishtirib 
ko‘raylik: 
 
Kelishiklar  
“Qutadg‘u bilig”da 
Hozirgi o‘zbek 
adabiy tilida 
1. Bosh k. 
- 
- 
2. Qaratqich k. 
-nïŋ, -niŋ, -nuŋ, -nüŋ; -ïŋ, 
-iŋ, -uŋ, -üŋ    
-nïŋ, -niŋ 
3. Jo‘nalish k. 
-qa, -ğa, -kä, -gä; -a, -ä; -
gärü; -gär; -ru, -rü; -ra, -
rä 
-gä (-qa, -kä) 
4. Tushum k. 
-ğ, -g (-ïğ, -ig, -uğ, -üg); -
n; -nï, -ni; -ï, -i 
-nï, -ni 
5. O‘rin-payt k. 
-da, -dä / -ta, -tä 
-da, 
-dä 
(talaffuzda: -ta, -tä) 
6. Chiqish k. 
-dan,  -dän  /  -dïn,  -din  /  -
tan, -tän / -tïn, -tin / -dun, 
-dün; -da, -da / -ta, -tä  
-dan, 
-dän 
(talaffuzda:  -tan,  -
tän) 
7. Vosita k. 
-n (-ïn, -in / -un, -ün)