Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

d>δ>y//g hodisasi. Qadimgi turkiy tilga [d] lashish xos; [y] 
yoki  [g]  lashish  nisbatan  kam  uchraydi.  Hozirgi  o‘zbek  tilida 
[y]  yoki  [g]  bilan  kelgan  so‘zlar  qadimgi  yodgorliklarda  [d] 
bilan  aytilgan.  XI–XIV  asrlarda  qadimgi  [d]  bilan  yonma-yon 
[δ] ham qo‘llanilgan. “Chig‘atoy turkiysi” davridan boshlab [y] 
yoki [g] ga aylandi.  
QB.368 da: aδaq, Taf. da: aδaq (40)~ayaq (44); KTT.28 da: 
ayaq. Hozirgi o‘zb.: ayaq.  
Ka.4 da:  idi, Taf.  da:  iδi (122)~iyi (121)~eyä (70),  hozirgi 
turk.: iye, o‘zb.: egä.  
K.28 da: yadağ, KTT.37 da: yayağ. Hozirgi o‘zb.: yayaw. 
AH.426 da: qadğu. Hozirgi o‘zb.: qayğu. 
OD.36.6  da:  uyqu;  QB.16  da:  uδï  –  uxla,  uδuğ  –  uyg‘oq; 
Taf.324  da:  uδï~uyu;  RQ.139a  da:  uyuqla  –  uxla.  Hozirgi 
o‘zb.: uyqu, uxla, uyğaq. 
QB.65 da: quδruq. Hozirgi o‘zb.: quyruq. 
E.17.3, ST.V.18.18 da: adïr, QB.323 da: aδïr. Hozirgi o‘zb.: 
ayïr. 
E.17.2  da:  qadïn.  Hozirgi  o‘zb.:  qayïn:  qaynata  (ata), qaynağa (X.37  da:  qodï~qudï,  QB.71  da:  qoδï~quδï,  Taf.211  da: 
qoδï~qoδu~qozï. Hozirgi o‘zb.: quyï. 
QB.148  da:  beδüg,  Taf.113  da:  büyüg.  Hozirgi  o‘zb.: 
büyük. 

---

 
127
KTT.17 da: eyär, KN.72 da: egär. Hozirgi o‘zb.: egär. 
İB.18 da: tügünük. Hozirgi o‘zb.: tüynük. Qiyoslang, İB.18 
da: közünük – deraza. 
QB.339  da:  eδgü,  KTT.35  da:  eygi;  Taf.  da:  eδgü 
(70)~eygü  (72).  Hozirgi  turk.:  iyi,  o‘zb.:  ezgü.  Biroq  o‘zbek 
tilida  ayrim  iboralarda  iyi  shakli  ham  qo‘llaniladi:  İyilikniŋ 
keči yoq. 
Taf.40 da: aδğïr. Hozirgi o‘zb.: ayğïr. 
KN.76 da: biyiz. Hozirgi o‘zb.: bigiz~biyiz. 
Ton.4 da: bod, RQ.140b da: boy; hozirgi turk.: boy. O‘zbek 
tilida  qayïnboy  so‘zining  tarkibida  saqlangan,  “qayin  avlod, 
qayin urug‘i” degani. 
QB.365 da: boδ, Taf.106 da: boy.. Hozirgi o‘zb.: boy – bo‘y, 
qomat. 
QB.442 da:  boδ  –  rang,  KN.71  da:  boy  –  rang,  boyaq  – 
bo‘yoq. Solishtiring, hozirgi o‘zb.: boya, boyaq. 
Boy ning  “bo‘ydoq, turmush qurmagan”  ma’nosi  ham  bor. 
Masalan:  KN.71  da:  boy~boydaq.  Solishtiring,  hozirgi  o‘zb.: 
boy qïz; boz yigit~boydaq yigit.  
QB.70 da: yïδ – hid. 
AH.167–168 da: ked-, kedim. Hozirgi o‘zb.: kiy-, kiyim. 
AH.255 da: tod-. Taf.306 da: toy-. Hozirgi o‘zb.: toy-.  
OD.2.2 da: ud, KN.72 da: uy, qirg‘.: uy. Hozirgi o‘zb. uyčï 
(uyčï  tümäni)  so‘zining  tarkibidagi  uy  qadimgi  ud  ning 
o‘zgargan  shaklidir;  uyčï  –  “qoramol  boquvchi”  degani. 
Qiyoslang: xatïrčï – “xachir yetishtiruvchi”. 
Taf. da: ïδ~ïy (128)~ïz (129) – yubor-. 
Shunga qaramay, o‘zbek tilida ayrim so‘zlarning qadimgi d 
li shakli ham saqlanib qolgan. MK da: quduğ (III.134) ~ quδuğ 
(I.356); RQ.141b da: quduğ. Hozirgi turk.: quyu,  o‘zb.: quduq 
(lekin qudï emas – quyï); İB.42 da: idiš-ayaq, RQ.142b da: idiš, 
MK.I.112 da: ayaq. Hozirgi o‘zb.: idiš-ayaq.