|
dada so‘zidagi da- komponentlari “katta” ma’nosini beradi:
dada – “katta ada” degani. Buvini kättä ayï ham deydi.
Farzand uchun otaning tug‘ishganlari: akasi yoki ukasi –
ämäki, egachi-singillari – amma; ona tomondan: onaning og‘a-
inilari – tağa, egachi-singillari – xala bo‘ladi.
Yigit yo qiz turmush qurgach, qarindoshlikning ikkinchi
tizimi, tutungan qarindoshlik shakllanadi. Buni qayïn uruğlar
deydi. Qayïn so‘zi turmush qurgandan keyingi er yo xotin
tomonidan yuzaga kelgan qarindoshlikni anglatadi. Bu so‘z
247
burungi zamonda qadïn~qatïn shakllarida qo‘llanilgan bo‘lib,
o‘zagi qat so‘ziga taqaladi. Masalan, hozirgi o‘zbek tilida qat
(qavat), ikki qat (homilador) deb ishlatamiz. -ïn – yasovchi
qo‘shimcha, qatïn – “qatlangan” degan ma’noni beradi.
Masalan, tolun (Oy) so‘zi ham shunday qolipda yasalgan.
Qayin urug‘larni atash tartibi bo‘y davridagi yaqin va
tug‘ishganlikni bildiruvchi atamalarga qayïn so‘zini qo‘shish
bilan yasaladi: qaynata ( – kelin uchun kuyovning,
kuyov uchun esa kelinning otasi; qaynana ( – kelin
uchun kuyovning, kuyov uchun esa kelinning onasi; qaynağa
( – kelin uchun erining, kuyov uchun esa xotinning
og‘asi; qaynï ( – kelin uchun erining, kuyov uchun
esa xotinining inisi; qaynägäči ( – kelin uchun
erning, kuyov uchun xotinining egachisi, qaynï siŋil (
siŋil) – kelin uchun erining, kuyov uchun xotinining singlisi.
O‘zbekchada qayïn boy degan so‘zimiz bor. Bu so‘zdagi
boy – “urug‘”, qayïn boy – “qayin urug‘lar” degani, ya’ni kelin
uchun erning urug‘lari, kuyov uchun esa kelinning urug‘lari.
Qadimgi turkiy tilda apa so‘zining “ona; opa, egachi”
ma’nolari bilan bir qatorda “katta, ulug‘” ma’nosi ham bor.
Masalan, ko‘k turk bitiglarida apa tarqan atamasi uchraydi. Bu
so‘z
tarkibidagi
tarqan~tarxan
unvondir.
Mahmud
Koshg‘ariyning yozishicha, tarxan – bek. Islomiyatdan oldin
qo‘llanilgan ism (arg‘ucha) (MK.I.409). Apa tarqan atamasi
tarkibidagi apa – “katta, ulug‘, bosh” ma’nosida; apa tarqan –
“katta tarxon, bosh tarxon, bosh qo‘mondon” degani.
Apa~aba “katta, ulug‘” ma’nosida aqrabolik (qarindosh-
urug‘chilik) otlari tarkibida ham keladi. Masalan, eski o‘zbek
tilida (“chig‘atoy turkchasi”da) abağa so‘zi qo‘llangan. Navoiy
so‘zi bilan aytganda, turklar “atanïŋ ağa (vä) inisin abağa”
deganlar (ML.176). Mazkur so‘z apa~aba+ağa – “katta og‘a”
degan ma’noni anglatadi.
Hozirgi o‘zbek tilida ham apa ning “katta, ulug‘” ma’nosi
qoldiq shaklida ayrim so‘zlar tarkibida saqlangan: apağayï
248
( – so‘zma-so‘z “ulug‘ ona, katta ona” degani,
amakining xotini; apa(ğ)dada yoki apağada – birinchisi
apa+dada (“katta dada”)dan, keyingisi apa+ada (“katta
ota”)dan. Apağdada – aslida dadaning yoki onaning buvasi?
Apağada esa otaning yoki onaning otasi; apağbuwï
( – ma’nosi “katta buvi” degani; apaqï (:
-qï – so‘z yasovchi qo‘shimcha. Apaqï – asl ma’nosi “apa,
ya’ni katta tug‘ishgan (amaki yoki tog‘a)ga tegishli” degani,
amakining yoki tog‘aning xotini.
Ba’zi aqrabolik otlaridagi da- uzvida ham “katta, ulug‘”
ma’nosi mujassam. Masalan: dada, kelib chiqishi da-ada dan,
ma’nosi – “katta ada”, ya’ni buva. Ushbu so‘zda da- uzvi
bo‘lmasa, unda “katta, ulug‘” ma’nosi ham ifodalanmaydi.
Demak, “kattalik” ma’nosi ayni uzv orqali anglashilayotgani
tabiiy. Toshkentda “ota”ni dada deguchilar bor.
Yana bir misol: tağa ( “katta og‘a” degani,
onaning akasi yoki ukasi. “Chig‘atoy turkchasi”da bu so‘z
tağay~tağayï shaklida qo‘llangan. Navoiyning ta’kidicha,
turklar “ananïŋ ağa (vä) inisin tağayï” deganlar (ML,176).
Mahmud Koshg‘ariy devonida bu so‘z tağay shaklida berilgan.
Lekin uning ma’nosini muallif “amaki” deb izohlagan
(MK.III,256). Qadimgi turkiy til morfem tuzilishiga ko‘ra
tağay~tağayï so‘zi tarkibidagi ta uzvida “katta, ulug‘” ma’nosi
mujassamlashganligini kuzatish mumkin: tağay (.
Shuning singari, daya so‘zida “katta aya” ma’nosi bor.
Harqalay, dada, tağa, daya so‘zlari tarkibidagi ta~da ning
anglami “katta, ulug‘” ekanligi chin. Mazkur ta~da uzvini
ayrim olimlar xitoychadagi “katta, ulug‘, bosh, yirik”
ma’nosini beruvchi da so‘ziga bog‘laydilar. Biroq, ayrim asl
turkiy so‘zlar tarkibida uning mavjudligi bu qarashni butkul
inkor etadi (masalan, tağ so‘zida). Shunga ko‘ra, uni boshqa
tillar ta’sirida turkiyga o‘zlashgan deb qaramaslik kerak. U
berisi bilan xun davri, ehtimol, oltoy davridan kelayotgan
qoldiq bo‘lsa ajab emas.
249
S o‘ r o q v a t o p sh i r i q l a r:
Lutfan qadimgi turkiy tilda qo‘llanilgan diniy atamalar tizimi,
ularning yuzaga kelish tarixiga qisqacha ta’rif bering.
Buddizm atamalari va ularning anglamlarini o‘rnaklar ko‘magida
ochiqlab bering.
Lug‘atlardan qadimgi turkiy tilga xitoychadan o‘zlashgan
so‘zlarni yig‘ing.
Yozma manbalardan islom bilan bog‘liq atamalarni yig‘ing.
Manbalardan astranomiya bilimiga tegishli atamalarni to‘plang.
Lutfan manbalardan yiqqan atamalaringizni to‘plab lug‘at tuzing.
Burungi tasavvur-qarashlar bilan bog‘liq kelib chiqqan qanday
atamalarni bilasiz?
Do'stlaringiz bilan baham: |
