Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Qadimgi  turklarda  yil  hisobi.  Qadimgi  turklarda  bir  yil 
o‘n ikki oydan iborat.   
Qadimgi  turklarda  yangi  yil  yaz  (ya’ni  ko‘klam)ning 
birinchi  kunidan  boshlangan.  Eski  hisobda  ko‘klamning 
birinchi  kuni    navruzga  emas,  hozirgi  martning  birinchi  o‘n 
kunliklariga,  ya’ni  yangi  Oy  chiqqan  kunlarga  to‘g‘ri  keladi. 

---

 
238
Eski  sana  bo‘yicha  shu  kundan  eski  oy  tugab,  yangisi 
boshlanadi. Yilning boshi  ham  shu kunlarga to‘g‘ri keladi.  Bu 
kunni  qadimgi  turklar  yïl  bašï  degan.  Bu  so‘z  hozirgi  “yangi 
yil”dir.  
Eskida  yillar  muchal  hisobi  bilan  yuritilgan.  Ular  o‘n  ikki 
hayvon nomini o‘n ikki yilga ot qo‘yganlar. Muchal tizimi o‘n 
ikki oy va o‘n ikki burjga asoslanib belgilangan edi. Tug‘ilish, 
janglar  va  boshqa  tarixiy  voqealarni  ana  shu  hisob  asosida 
yuritganlar. 
Mahmud  Koshg‘ariy  o‘zining  “Devonu  lug‘atit  turk” 
asarida o‘n ikki muchal otini tartib bilan keltirgan (MK.I.331–
332).  Ko‘k  turk  bitiglarida,  turfondan  topilgan  uyg‘ur  yozuvli 
matnlarda 
yoki 
keyingi 
davrlarda 
yaratilgan 
turkiy 
yodgorliklarda qo‘llangan ayrim yil otlari Mahmud Koshg‘ariy 
qo‘llagan otlardan farq qiladi. Ular fonetik jihatdan o‘zgargan, 
uning  boshqa  bir  sinonimi  bilan  atalgan  yoki  o‘zga  tillardan 
o‘zlashgan  bo‘ladi.  Turkiy  yozma  yodgorliklarda  qo‘llangan 
yil otlari quyidagicha: 
MK  da:  Sïčğan  yïlï  –  sichqon  yili.  Ko‘k  turk  bitiglarida: 
Küskü – sichqon.  
MK da: Ud yïlï – sigir yili. 
MK da: Bars yïlï – bars yili. 
MK  da:  Tawïšğan  yïlï  –  quyon  yili.  Berlin  fondidagi  U 
5314 raqamli hujjatda: Tawšan yïl. 
MK  da:  Nek  yïlï  –  timsoh  yili.  Ko‘k  turk  bitiglarida: 
Loo~luu – ajdar yili. 
MK da: Yïlan yïlï – ilon yili. 
MK da: Yund yïlï – ot yili. Ko‘k turk bitiglarida: Yont~yund 
– ot.  
MK  da:  Qoy  yïlï  –  qo‘y  yili.  Kul  tigin  bitigida:  qoñ    yïl 
(K.III). Berlin fondidagi U 5254 raqamli hujjatda: Qoyn yïl. 
MK da: Bičin yïlï – maymun yili. 
MK da:  Taqağu yïlï – tovuq  yili.  Berlin  fondidagi U 5238 
raqamli hujjatda: Taqïğu yïl. 

---

 
239
MK da: Ït yïlï – it yili.  
MK  da:  Toŋuz  yïlï  –  to‘ng‘iz  yili.  Ko‘k  turk  bitiglarida: 
Lağzïn, toŋuz – to‘ng‘iz. 
Turkiy tillarda yaš so‘zi ham vaqt bilan bog‘liq. yaš – kishi 
umrining  bir  yillik  bo‘lagidir.  Shuning  uchun  qadimgi  turkiy 
tilda “yasha” fe’lining o‘rnida yïlla- so‘zi ham ishlatilgan. 
Hozirgi  o‘zbekchadagi  “yosh”ni  anglatuvchi  yašar  asli 
yašayur dan; u “shuncha yil yashaganlik”ni bildiradi. Kul tigin 
bitigida  sarkarda  Kul tiginning  faoliyati  xotirlanar ekan,  Bilga 
xoqon  tilidan  otuz  yašayur  erti  yoki  bir  qïrq  yašayur  erti  deb 
qayd  etilgan  (K.42).  Bu  “o‘ttiz  yashar  edi”,  “o‘ttiz  bir  yashar 
edi” degan ma’noni beradi. 
Hozirgi o‘zbek tilida qïrq yašar, ellik yašar deb ishlatamiz, 
bu  o‘sha  yašayur  ning  o‘zgargan  ko‘rinishidir.  Yoki  buning 
o‘rnida čiqdï, kirdi so‘zlari ham qo‘llanila oladi: qïrqqa čïqdï – 
qïrqqa kirdi; ellikkä čïqdï – ellikkä kirdi. 
Bitiglarda yaš so‘zi o‘rin-payt kelishigi qo‘shimchasi bilan 
qo‘llanilib,  vaqt  aniqligini  ifodalaydi.  Masalan:  yeti  yigirmi 
yašima  –  o‘n  yetti  yoshimda  (X.24);  otuz  artuqï  bir  yasïma  – 
o‘ttiz  bir  yoshimda  (X.29).  Qiyoslang,  hozirgi  o‘zbek  tilida: 
yašï qïrqda, yašï ellikdä.